НАШРНИНГ 3 СОНИ
ФИЗИК КИМЁ
УДК 541.138+541.135.3
С. Н. Расулова, В. П. Гуро, У. Н. Рузиев, Х. Т. Шарипов, М. А. Ибрагимова, Е. Т. Сафаров
МОЛИБДЕН САНОАТ МАҲСУЛОТИ КУЮНДИСИНИ СОДАЛИ ВА АММИАКЛИ ЭРИТМАГА ЎТКАЗИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАҚҚОСЛАШ. 1 ҚИСМ
ЎзР ФА Умумий ва еоорганик кимё институти
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. «Олмалиқ ТМК» АЖ молибден саноат маҳсулотини содали муҳитда эритмага ўтказиш йўли билан қайта ишланади. Мо-куюндисидан қимматли компонентларни эритиб ажратиб олишда металл ионли лигандларнинг роли етарли даражада ўрганилмаган.
Мақсад: молибден саноат маҳсулоти куюндисини содали ва аммиакли эритиш жараёнлари қиёсий тавсифларини олиш.
Методология. Куюнди, эритма ва эритишда ҳосил бўлган кеклар намуналарининг таркибини назорат спектрометрик (ААС Perkin-Elmer 3030В, ICP-Agilent 7500 IСP) усулда бажарилди. Куюндини эритиш содали ва аммиакли усулларда олиб борилди.
Илмий янгилиги. Мо-куюндисини эритиш кекларида Au, Ag ларнинг йўқотилиши аммиакли схемада мос равишда 20% ва 34%, содали схемада мос равишда 22% ва 14% ни ташкил этиши кўрсатилган. Au ва Ag ларни МСМ куюндисидан тўғридан тўғри дифенилгуанидин эритмасига ўтказиш имконияти кўрсатилган.
Олинган натижалар. Молибден саноат маҳсулоти куюндисини содали ва аммиакли эритиш схемалари ўрганилган. Эритмалар ва кеклар таркиби ўрганилган.
Калит сўзлар: сульфидли минерал, молибден, олтин, кумуш, куюнди, Мо-концентрати, кек, сода, аммиак, эритиш.
Хусусиятлари:
- МСМ куюндисини содали эритиш ўрганилган;
- МСМ куюндисини аммиакли эритиш ўрганилган;
- самаралилик ва йўқотишлар бўйича қиёсий тавсифлар олинган.
Цитата келтириш: С С. Н. Расулова, В. П. Гуро, У. Н. Рузиев, Х. Т. Шарипов, М. А. Ибрагимова, Е. Т. Сафаров. Молибден саноат маҳсулоти куюндисини содали ва аммиакли эритмага ўтказиш жараёнларини таққослаш. 1 Қисм // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№3. -Б.3-9.
Қабул қилинди: 25.04.2022; Рухсат этилди: 10.05.2022; Нашр этилди: 30.06.2022
* * *
УДК 669.715:620.193
U. R. Djobirov, Firuzi Hamrokul, I. N. Ganiev, Z. R. Obidov
ITRIY VA PRASEODIMIY BILAN LEGIRLANGAN Zn0.5Al SINK QOTISHMASINING OKSIDLANISH KINETIKASI
Tojikiston milliy fanlar akadtmiyasi V.I.Nikitin nomidagi kimyo instituti, Dushanba sh., Е-mail: obidovzr@gmail.com
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Aksariyat elementlar Al va Zn bilan o'zgaruvchan konsentratsiyali qattiq eritmalar hosil qiladi, bu esa fizik-kimyoviy xususiyatlarning o'zgarishiga olib keladi. Tadqiqotning dolzarbligi yuqori haroratlarda metall qotishmalarining gazsimon va agressiv muhit bilan o'zaro ta'siri jarayonlarini o'rganish zarurati bilan bog'liq.
Ishning maqsadi. Qattiq holatda itriy va praseodimiy bilan legirlangan Zn0,5Al rux qotishmasining oksidlanish kinetikasini o'rganish.
Metodologiyasi. Termogravimetrik usul bilan 523-623 K harorat oralig'ida sink qotishmasi Zn0,5Al rux qotishmasi oksidlanish kinetikasiga itriy va prazeodimiy legirlovchi qo'shimchalarining (0.01÷1.0 m.%) ta'siri o'rganilgan.
Ilmiy yangiligi. 0.01÷0.05% oralig'idagi Y va Pr qo'shimchalari Zn0.5Al rux qotishmasining oksidlanish qobiliyatini sezilarli darajada kamaytirishi aniqlandi. Qotishma oksidlanish mahsulotlari ZnO, Al2O3, Y2O3, Pr2O3, ZnAl2O4, Al2O3•Y2O3.
Olingan natijalar. 523-623 K haroratda itriy va praseodimiyum bilan legirlangan Zn0,5Al rux qotishmasining oksidlanish tezligining qiymatlari aniqlandi. Uchinchi komponent bilan legirlangan qotishmalarning harakati ikki komponentli Zn0.5Al qotishmasining oksidlanishidan sezilarli darajada farq qiladi.
Kalit so’zlar: Zn0.5Al rux qotishmasi, itriy, praseodimiy, termogravimetrik usul, oksidlanish kinetikasi, aktivlanish energiyasi.
Xususiyatlari:
- Zn0.5Al-Y va Zn0.5Al-Pr tizimli qotishmalarining oksidlanish kinetikasi o'rganildi;
- oksidlanish jarayonining kinetik va energetik parametrlari hisoblangan;
- termogravimetrik usul va rentgen fazali tahlildan foydalanilgan.
Tsitata kektirish: U. R. Djobirov, Firuzi Hamrokul, I. N. Ganiev, Z. R. Obidov. Itriy va praseodimiy bilan legirlangan Zn0.5Al sink qotishmasining oksidlanish kinetikasi // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №3. – В.9-14.
Qabul qilindi: 03.05.2022; Ruxsat etildi: 13.05.2022; Nashr etildi: 30.06.2022
* * *
НООРГАНИК КИМЁ
УДК 541.344
Ж. Ш. Бобожонов, Ж. С. Шукуров, А. С. Тогашаров, Н. К. Олимов
СН3СООН –NH3– H2O СИСТЕМАНИНГ ЭРУВЧАНЛИГИНИ ЎРГАНИШ
1ЎзР ФА Умумий ва еоорганик кимё институти, Ўзбекистон, 100170 Тошкент, Мирзо Улуғбек, 77-а, Е-mail: jamshid_chem@mail.ru, 2Тошкент фармацевтика институти, 100015 Тошкент, Ойбек, 45
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Карбон кислоталар ва уларнинг бирикмалари асосида олинган физиологик фаол моддалар қишлоқ хўжалигида кенг қўлланилади. Аммоний ацетат озиқлантирувчи ва инсектицид хоссаларга эга. Дефолиантлар таркибига аммоний ацетатни киритганда дефолиацияловчи, озиқлантирувчи ва инсектицид хоссаларини оширишини хисобга олиб сирка кислотаси ва аммиак асосида эритмада аммоний ацетат олишни илмий асослаш долзарб ҳисобланади.
Ишнинг мақсади. Сирка кислотаси ва аммиак асосида аммоний ацетат олиш жараёнини физик-кимёвий асослаш.
Методологияси. Визуал – политермик, пикнометрик усул, аммиак концентрациясини аниқлашда Келдал усулидан фойдаланилди. Қовушқоқликни ВПЖ вискозиметрида, рН FE20 METTLERTOLEDO рН метрида ва нур синдириш кўрсаткичи PAL-BX/RI рефрактометрида аниқланди.
Илмий янгилиги. Биринчи марта сирка кислотаси, аммиак ва сув иштирокида система компонентлари ўзаро таъсирининг физик–кимёвий асослари яратилди ва унинг политермик эрувчанлик диаграммаси тузилди. [80%CH3COOH + 20%H2O] - [75% H2O + 25% NH3] системанинг “таркиб-хоссалари” ўрганилди.
Олинган натижалар. Бинар системалар ва ички кесмалар эрувчанлик политермалари асосида -39.2 дан 0˚Сгача ҳарорат оралиғида СН3СООН –NH3– H2O система политермик эрувчанлик диаграммаси тузилди. Политермик эрувчанлик диаграммасида СН3СООН, СН3СООNH4 ва музнинг кристалланиш майдонлари чегараланди. [80%CH3COOH + 20%H2O] - [75% H2O + 25% NH3] система эритма компонентларининг нисбатига қараб кристалланиш ҳарорати, қовушқоқлик, зичлик, рН муҳити ва нур синдириш кўрсаткичи аниқланди.
Калит сўзлар. аммоний ацетат, политерма, бинар система, ИК-спектр, кристалланиш, pH муҳити.
Хусусиятлари:
- система компонентларининг кристалланиш майдонлари аниқланган;
- СН3СООН –NH3– H2O системанинг музлаш ҳарорати;
- политермик эрувчанлик диаграммаси қурилди.
Цитата келтириш: Ж. Ш. Бобожонов, Ж. С. Шукуров, А. С. Тогашаров, Н. К. Олимов. СН3СООН –NH3– H2O системанинг эрувчанлигини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№3. -Б.15-20.
Қабул қилинди: 26.02.2022; Рухсат этилди: 20.04.2022; Нашр этилди: 30.06.2022
* * *
УДК 661.185
M. B. Mavlyanov, M. Sh. Adilova, A. U. Erkayev
TEXNOLOGIK PARAMETRLARNING KALIY XLORIDINING KRISTALLANISH JARAYONIGA TA'SIRINI O'RGANISH
Toshkent kimyo tekhnologiya instituti
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Ko’p miqdorda past navli silvinitning bo’lishi mahsulot sifat ko’rsatkichining va asosiy komponent – kaliy xloridni ajratib olish koeffitsientining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun Tyubegatan koni past navli silvinitini qayta ishlash muammosi kaliy korxonalari uchun dolzarbdir.
Ishning maqsadi: kaliy xloridining kristallanish jarayoniga texnologik parametrlarning ta'sirini o'rganish va Tyubegatan koni past navli silvinitini galurgik usulda boyitib kaliy xlorid olishning maqbul sharoitlarini aniqlash.
Metodologiya. Past navli silvinitning suvdagi eruvchanligi o’rganilgan. Ishni bajarish jarayonida kimyoviy tahlilning standart usullari qo'llanilgan. Qattiq fazalarni identifikatsiya qilish fizik-kimyoviy tahlil usuli orqali amalga oshirilgan.
Ilmiy yangiligi. Ilk bor, vaqt, past navli silvinitni suvga nisbati, harorat va sovutish tezligini kaliy xloridni kristallanish jarayoniga ta'siri o’rganilgan va navli silvinitni suvda erishidan olingan suspenziyalarning reologik xossalari aniqlangan.
Olingan natijalar. Dastlabki komponentlar va past navli silvinitni suvda eritib olingan kaliy xlorid mahsulotlarining tarkibi kimyoviy va rentgenofazoviy tahlil usullari orqali aniqlandi.
Kalit so'zlar: eruvchanlik, qattiq va suyuq fazalar nisbati, suspenziya, harorat, vaqt, kristallanish, past navlisilvinit, suv.
Xususiyatlari:
- past navli silvinitni suvda erishi o’rganilgan;
- kaliy xloridini kristallanish jarayonining maqbul sharoitlari;
- olingan mahsulotlarning kimyoviy va fraktsion tarkibi;
- tajribalar jarayonida olingan suspenziyalar reologik xossalari.
Tsitata kektirish: M. B. Mavlyanov, M. Sh. Adilova, A. U. Erkayev. Texnologik parametrlarning kaliy xloridining kristallanish jarayoniga ta'sirini o'rganish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №3. – В.20-27.
Qabul qilindi: 11.04.2022; Ruxsat etildi: 29.04.2022; Nashr etildi: 30.06.2022
* * *
УДК 628.349.094.3
J. X. Kurbanov, V. P. Guro, O. A. Mamajanov, M. A. Ibragimova, X. F. Adinaev
SUVNI ORGANIK ARALASHMALARDAN TOZALASH USULI
1ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, 2Фарғона политехника институти
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Chuchuk suv taqchilligining kuchayishi munosabati bilan sanoat oqava suvlarini organik (fenol, naften, amin va boshqalar) aralashmalardan tozalashga e’tibor kuchaymoqda.
Maqsad: Muborak GESi oqava suvlarini dala maydonlarini sug'orishda foydalanish uchun organik aralashmalardan tozalash usulini ishlab chiqish.
Metodologiya. Laboratoriyada diafragmasiz elektrolizator, ИВС-1 o`zgarmas tok manbai va ПИ-50-1 potentsiostat ishlatilgan. Suvda organik birikmalarning mavjudligi ГОСТ Р 55684-2013 (ISO 8467:1993) "Permanganatli_oksidlanish" permanganatometrik usuli bilan aniqlandi.
Ilmiy yangiligi. Oqimli diafragmasiz elektrolizatorda anod va katod yuzalarida suvdagi organik birikmalarning kimyoviy va elektrokimyoviy o'zaro ta'sir qilish tezligi haqida ma'lumotlar berilgan.
Olingan ma'lumotlar. Muborak gazni qayta ishlash zavodi chiqindi suvlaridagi organik aralashmalarning anod va katoddagi oʻzaro taʼsir reaksiyalarining kinetik qonuniyatlari ochib berilgan.
Kalit so'zlar: organik aralashmalar, gazni qayta ishlash zavodi, oqava suvlar, o`zgarmas tok manbai, elektrodlar, elektroliz.
Xususiyatlari:
- gazni qayta ishlash zavodining oqava suvlari tarkibi to'g'risidagi ma'lumotlar;
- suvni organik aralashmalardan elektroliz bilan tozalash usuli.
Tsitata kektirish: J. X. Kurbanov, V. P. Guro, O. A. Mamajanov, M. A. Ibragimova, X. F. Adinaev. Suvni organik aralashmalardan tozalash usuli // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №3. – В.28-33.
Qabul qilindi: 25.04.2022; Ruxsat etildi: 12.05.2022; Nashr etildi: 30.06.2022
* * *
УДК.541.123.3
1Ж. С. Шукуров, 1Б. Б. Ахмедов, 2A.O. Насруллаев
H2C2O4·2H2O - CО(NH2)2 - H2O СИСТЕМАСИНИНГ ПОЛИТЕРМИК ЭРУВЧАНЛИК ТАДҚИҚОТЛАРИ
1ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, 2Самарқанд давлат университети, E-mail: axmedov.baxtiyor.1010226@gmail.com
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Қишлоқ хўжалиги фақатгина озиқ-овқат маҳсулотлари билан таминлаш юзасидангина эмас, балки республика экспорт салоҳиятини мустаҳкамлашнинг истиқболли манбалари сифатида хам кўрилади. Пахта ва ғалла экинлари экиладиган ер майдонларининг қисқартирганда минерал ўғитлар, стимуляторлар, дефолиантлар ва бошқа ўсимликларни ҳимоя қилувчи воситалар талаб қилинади.
Ишнинг мақсади. Дигидрат оксалат кислотаси ва карбамид тизимларининг ўзаро таъсири ва реологик хусусиятларини ўрганиш йўли билан озиқлантирувчи ва физиологик фаол хоссага эга бўлган препаратларни тайёрлашни асослаш.
Методология. Эритмаларнинг эрувчанлиги ВПЖ вискозиметри, ФЕ 20 МЕТТЛЕР ТОЛЕДО рН метрда эритмаларнинг рН қиймати ва PAL-BX/RI рефрактометрда эритманинг нур синдириш кўрсаткичлари аниқланди.
Илмий янгилиги. Икки сувли оксалат кислотаси ва карбамиднинг ўзаро таъсири ўрганилди ва улар асосида эрувчанлик ва "таркиби-хосса" диаграммалари қўрилди.
Олинган натижалар. Икки компонентли системалар ва ички кесмалар асосида -11.2 дан 92°C ҳарорат оралиғида H2C2O4·2H2O - CО(NH2)2 - H2O системасининг политермик эрувчанлик диаграммаси қурилди. Диаграммада музнинг, икки сувли оксалат кислотанинг, карбамиднинг ва янги фаза оксалат карбамиднинг кристалланиш майдонлари чегаралари аниқланади, таркиби идентификация қилинди. Икки сувли оксалат кислотасига карбамидни қўшиб бориш тартибида компонентларнинг нисбатига қараб, муҳитнинг кристалланиш ҳарорати, қовушқоқлиги, зичлиги ва рН қийматлари аниқланди.
Калит сўзлар: эрувчанлик, система, диаграмма, "таркиби-хосса", кристалланиш ҳарорати, қовушқоқлик, зичлик.
Хусусиятлари:
- сув, икки сувли оксалат кислота ва карбамиддан компонентларнинг ўзаро таъсири;
- компонентларнинг ўзаро таъсири бўйича эритманинг реологик хусусиятлари аниқланди.
Цитата келтириш: Ж. С. Шукуров, Б. Б. Ахмедов, A.O. Насруллаев. H2C2O4·2H2O - CО(NH2)2 - H2O системасининг политермик эрувчанлик тадқиқотлари // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№3. -Б.33-38.
Қабул қилинди: 02.06.2022; Рухсат этилди: 22.06.2022; Нашр этилди: 30.06.2022
* * *
УДК 541.183.6:661.185.1
R. R. Maxkamov, A. E. Qurbonboyeva, Sh. K. Samandarov, M. L. Nurmanova, F. R. Saidqulov
YANGI SIRT-FAOL MODDALARNING XOSSALARINI VA SEMENT SUSPENZIYALARIDA STRUKTURA HOSIL BO'LISHINI TARTIBGA SOLISH UCHUN SAMARALILIGINI O'RGANISH
O’zFA Umumiy va noorganik kimyo instituti e-mail: ravshanmak@gmail.com
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Sir-faol moddalar (SFM) materiallar sifatini yaxshilash va texnologik jarayonlarni boshqarish uchun keng qo'llaniladi. Dispers tizimlar va sement suspenziyalarining reologik va struktura hosil qiluvchi xususiyatlarini yaxshilaydigan yangi sirt faol moddalar va ularning kompozitsiyalarini yaratish dolzarb muammo hisoblanadi.
Ishning maqsadi. Malein kislotasining yangi sirt faol hosilalarini olish, ularning kolloid-kimyoviy xossalarini o'rganish va sement suspenziyalarida struktura hosil bo'lishini tartibga solishda samaradorligini o’rganish.
Metodologiya. Sement aralashmalarining plastik mustahkamligi va struktura hosil qilishini o'rganish uchun o'lchovlar Geppler konsistometrida o'tkazildi. Sement aralashmasining zichligi siqilgan aralashma massasining uning hajmiga nisbati bilan tavsiflandi. Yangi sirt faol moddalarning hidrofil-lipofil balansi guruh raqamlari bilan hisoblab chiqildi. Sirt faol moddalarning suvli eritmalarining sinishi indeksini aniqlash uchun refraktometr ishlatildi. Sirt faol moddalar eritmalarining sirt tarangligi Rebinder qurilmasida aniqlandi.
Ilmiy yangilik. Alkil zanjirida etoksi guruhlari va uglerod atomlarining soni turlicha bo'lgan malein kislota hosilalari asosida yangi sirt faol moddalar olindi. Ularning sement dispersli tizimlar strukturasini shakllantirishning samarali regulyatorlari ekanligi aniqlandi.
Olingan natijalar. Molekuladagi etoksil guruhlar sonining ko'payishi va uglerod zanjiri uzunligining oshishi bilan malein kislotasi asosida olingan SFMlarning sirt faolligi va ko'pik hosil qilish qobiliyatining ortishi aniqlandi.
Kalit so'zlar: SFM, sirt faollik, struktura hosil bo'lish regulyatorlari, plastifikatsiyalovchi tasir, sement dispers tizimi.
Xususiyatlari:
- malein kislotasining yangi sirt faol hosilalari;
- ular sement dispers tizimlarida struktura shakllanishini tartibga soladi;
- marmar kukuni bilan birgalikda SFM plastifikatsiyalovchi ta'sirni oshiradi.
Tsitata kektirish: R. R. Maxkamov, A. E. Qurbonboyeva, Sh. K. Samandarov, M. L. Nurmanova, F. R. Saidqulov. Yangi sirt-faol moddalarning xossalarini va sement suspenziyalarida struktura hosil bo'lishini tartibga solish uchun samaraliligini o'rganish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №3. – В.28-33.
Qabul qilindi: 30.03.2022; Ruxsat etildi: 29.04.2022; Nashr etildi: 30.06.2022
* * *
УДК 666.762.2/553.546
А. А. Эминов
ОЛОВБАРДОШ МАССАНИНГ ТЕРМОМЕХАНИК ХОССАЛАРИГА ГИЛСИМОН КОМПОНЕНТНИНГ ТАЪСИРИ
ЎзР ФА УНКИ, Тошкент ш., М.Улугбек 77а, E-mail: azizeminov85@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Иқтисодиёт ва экологик муаммолар ечими учун халқ-хўжалик аҳамиятига эга бўлган, минерал хом ашё ва саноат чиқиндилари асосида силикат ва қийин эрийдиган материаллар, жумладан, оловбардош буюмлар ишлаб чиқаришга катта аҳамият берилмоқда.
Ишнинг мақсади. Кварцит-глина композицияси асосидаги юқори кремнеземли оловбардош материалнинг термомеханик ҳусусиятларига гилсимон компонент таъсирини тадқиқ этиш.
Методология. Лаборатория тажриба ишлари замонавий физик-кимёвий ва физик-механик тадқиқод усулларидан фойдаланиб бажарилган.
Илмий янгилиги. «Кварцит-глина» қўш композициясига қўшилаётган гилсимон компонентнинг мақбул миқдори ва юқори ҳароратли ишлов беришда олинган кварцглинали массанинг термомеханик хоссалари аниқланган.
Олинган натижалар. Қўшилаётган гилсимон компонент миқдорининг юқори кремнеземли оловбардош массанинг термомеханик хоссаларига, жумладан, чизикли ўлчамларининг ўзгаришига, механик мустаҳкамлигига ва оловбардошлигига таъсири аниқланган. Кварцит омухтасида қўшилаётган гилнинг максимал миқдори 25 мас.%ни ташкил этиши аниқланган.
Калит сўзлар: кварцит, глина, ҳарорат, термомеханик, қисқариши, мустаҳкамлиги, оловбардошлиги, қўш композиция, термик қайта ишлаш.
Хусусиятлар:
- кварцит аралашмасига гилнинг мақбул нисбати 25 мас.% ни ташкил этади;
- бунда қисқариш юзага келади, 25 мас.% дан ортса намуналарнинг кенгайиши кузатилади;
- қуйи ҳароратли кремнеземнинг юқори ҳароратли шаклига полиморф ўтиши.
Цитата келтириш: А. А. Эминов. Оловбардош массанинг термомеханик хоссаларига гилсимон компонентнинг таъсири // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№3. -Б.46-51.
Қабул қилинди: 07.04.2022; Рухсат этилди: 23.05.2022; Нашр этилди: 30.06.2022
* * *
УДК 631.87
О. В. Мячина, Р. Н. Ким, Л. Э. Мамасалиева, С. А. Буриева, П. Х. Ганиев, А. Х. Рахмонов, Б. А. Пулатов, О. С. Нарзуллаев
ҒЎЗА МАДАНИЙ ЎСИМЛИГИ ОСТИДАГИ БЎЗ ТУПРОҚНИНГ МИКРОБИАЛ САЛОҲИЯТИГА ГУМИН ЎҒИТЛАРНИНГ ТАЪСИРИ
ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши: Тупроқнинг органик моддаси тупроқ унумдорлигининг асосий омилидир. Қишлоқ хўжалигини улар билан таъминлаш бу соҳани ривожлантиришда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Органик ўғитлар ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг истиқболли йўналишларидан бири қўнғир кўмир ва улар чиқиндиларни қайта ишлаш технологиясидир.
Мақсад. Ғўзанинг вегетация даврида суғориладиган типик бўз тупроқнинг микробиал жамоалари динамикасига Ангрен қўнғир кўмирини қайта ишлашдан олинган гуминли ўғитларнинг таъсирини аниқлаш.
Методология: Икки факторли экспериментда асосий экологик ва трофик гуруҳларнинг тупроқ микроорганизмлари сони ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги ўрганилди, статистик ва корреляцион таҳлил “статистика 10.0” ва “Excel” маълумотлар тўплами таҳлили ёрдамида бажарилди.
Илмий янгилиги: Биринчи марта янги гуминли ўғитларнинг тупроқдаги озуқавий элементларни ўзгартирадиган физиологик ва экологик-трофик гуруҳларнинг микроорганизмлар сонига таъсири аниқланди, омил ва дисперция таҳлили тупроқнинг биологик ва агрокимёвий хусусиятлари ўртасидаги ўзъаро боғлиқликни тасдиқлади.
Олинган натижалар. Қўнғир кўмирга асосланган азот ва фосфорли гумин ўғитлардан фойдаланиш тупроқнинг микробиал комплексларини ўзгартириши аниқланди. Гуминли ўғитлар минераллашув жараёнларининг интенсивлигини пасайтиради, озуқа моддаларидан фойдаланиш коэффициентини оширади.
Калит сўзлар: гуминли ўғитлар, фосфор, азот, микроорганизмлар, фаоллик, бўз тупроқлар, ғўза.
Хусусияти:
- тупроқ микробиал жамоаларига гуминли бирикмаларнинг таъсири;
- тупроқнинг агрокимёвий хусусиятлари билан микроорганизмлар сонининг корреляцияси.
Цитата келтириш: О. В. Мячина, Р. Н. Ким, Л. Э. Мамасалиева, С. А. Буриева, П. Х. Ганиев, А. Х. Рахмонов, Б. А. Пулатов, О. С. Нарзуллаев. Ғўза маданий ўсимлиги остидаги бўз тупроқнинг микробиал салоҳиятига гумин ўғитларнинг таъсири // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№3. -Б.52-60.
Қабул қилинди: 21.06.2022; Рухсат этилди: 29.06.2022; Нашр этилди: 30.06.2022
* * *
ОРГАНИК КИМЁ
УДК 577.114.4
О. Р. Ахмедов, Ш. А. Шомуротов, Ж. А. Абдурахманов, Ж. А. Хабибуллаев, А. С. Тураев
ПОЛИАЛЬДЕГИДПЕКТИННИНГ ГУАНИДИН БИЛАН АЗОМЕТИН ҲОСИЛАЛАРИНИ КИМЁВИЙ ҚАЙТАРИЛИШИНИ ЎРГАНИШ
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси биоорганик кимё институти, М.Улуғбек 83, Тошкент 100125, e-mail: ibchem@uzsci.net
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Юқори молекуляр бирикмалар кимёсида гуанидиннинг полимер ҳосилалари синтези усулларини ишлаб чиқиш ва ўрганиш устувор йўналишлардан бири ҳисобланади. Гуанидин тутган полимер бирикмаларни ноёб фармакологик хусусиятларга эга. Тузилишининг ўзига хослиги ва юқори реакцион қобилияти ҳисобига гуанидин турли кимёвий модификацияларга осон учрайди, бу эса уни полисахаридлар макромолекулаларига кимёвий боғлаш имконини беради.
Ишнинг мақсади. Гуанидин тутган пектин ҳосилалари синтези ва улардаги азометин боғларни кимёвий қайтарилиш асосларини аниқлаш.
Методология. Полиальдегидпектин иштирокида гуанидинни кимёвий модификацияси амалга оширилди. Синтез қилинган бирикмалар ИК-спектроскопия, элемент, функционал ва титриметрик анализ усуллари ёрдамида ўрганилди. Гуанидин тутган пектин ҳосилаларидаги азометин боғларини амин боғларигача кимёвий трансформацияси шароитлари ўрганилиб чиқилди.
Илмий янгилиги. Гуанидин тутган пектин ҳосилалари синтез қилинди ва улардаги азометин боғларни кимёвий қайтарилиш реакцияларининг мақбул шароитлари аниқланди.
Олинган натижалар. Оксидланган пектин таркибидаги реакцион фаол альдегид гуруҳларни гуанидин билан нуклеофил алмашиниши натижасида азометин ҳосилалар синтез қилинди. Гуанидин тутган пектин ҳосилаларидаги азометин боғлар мустаҳкам амин боғларгача кимёвий трансформациясининг шароитлари аниқланди.
Калит сўзлар: гуанидин, пектин, полиальдегидпектин, азометинбоғ, кимёвий кайтарилиш, гидролиз
Хусусиятлари:
- карбонил тутган пектин ҳосилалари асосида гуанидинни кимёвий модификациялаш усули;
- гуанидин тутган пектин ҳосилаларининг азометин боғларини кимёвий қайтарилиш шароитлари.
Цитата келтириш: О. Р. Ахмедов, Ш. А. Шомуротов, Ж. А. Абдурахманов, Ж. А. Хабибуллаев, А. С. Тураев. Полиальдегидпектиннинг гуанидин билан азометин ҳосилаларини кимёвий қайтарилишини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№3. -Б.61-68.
Қабул қилинди: 04.03.2022; Рухсат этилди: 07.05.2022; Нашр этилди: 30.06.2022
* * *
УДК 547.79:547;222-224
1У. С. Махмудов, 1А. А. Зияев, 2И. Ф. Тожиев
2-(АЛКИЛТИО)-5-(ПИРИДИН-2,3,4-ИЛ)-1,3,4-ОКСАДИАЗОЛЛАРНИНГ КРИСТАЛ СТРУКТУРАЛАРИНИ ЎРГАНИШ
1Ўзбекистон Республикаси ФА, 2ЎзР ФА акад. С.Ю.Содиқов номидаги Ўсимликлар кимёси институти, 100170, Тошкент, М.Улуғбек 77, e-mail: aziyaev05@rambler.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Бир молекулада пиридин ва 1,3,4-тиадиазолларнинг структуравий бўлакларининг бўлиши улар асосида фармакологик фаолликга эга бўлган бирикмаларни олинишига олиб келиши мумкин
Ишнинг мақсади. 2-(алкилтио)-5-(пиридин-2,3,4-ил)-1,3,4-оксадиазол-ларни кристал тузилишларини тадқиқ қилиш
Методология. Этанол ва хлороформ эритувчилари аралашмаларидан 1-(пиперидин-1-ил)-2-((5-(пиридин-3-ил)-1,3,4-оксадиазол-2-ил)тио)этан-1-он, 2-(бензилтио)-5-(пиридин-4-ил)-1,3,4-оксадиазол ва сирка кислотаси [5-(2-пиридил)-1,3,4-оксадиазол-2-илтио] бутил эфириларини шаффоф чўзилган призма кўринишидаги монокристаллари хона хароратида буғлатиш билан ўстирилди.
Илмий янгилиги. Биринчи маротаба 2-(алкилтио)-5-(пиридин-2,3,4-ил)-1,3,4-оксадиазолларни монокристаллари олинди ва уларнинг тузилишлари рентген структуравий тахлил (РТТ) маълумотлари билан ўрганилди.
Олинган натижалар. 2-(Алкилтио)-5-(пиридин-2,3,4-ил)-1,3,4-оксадиазолларни 4-6 кристал структураларидаги асосий кристаллографик параметрлари топилди.
Калит сўзлар: рентгенструктуравий тузилиш тахлили (РТТ), 2-(алкилтио)-5-(пиридин-2,3,4-ил)-1,3,4-оксадиазолар, кристалл структуралар.
Ҳусусиятлари:
- 2-(алкилтио)-5-(пиридин-2,3,4-ил)-1,3,4-оксадиазол-ларни кристал тузилишларини ўрганиш.
Цитата келтириш: У. С. Махмудов, А. А. Зияев, И. Ф. Тожиев. 2-(алкилтио)-5-(пиридин-2,3,4-ил)-1,3,4-оксадиазолларнинг кристал структураларини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№3. -Б.68-74.
Қабул қилинди: 07.06.2022; Рухсат этилди: 29.06.2022; Нашр этилди: 30.06.2022
* * *
УДК 66.074.51.069.833
А. М. Хурмаматов, А. У. Ауесбаев
НОРДОН ГАЗЛАРНИ ТОЗАЛАШДАГИ АМИНЛИ АРАЛАШМАЛАРНИНГ ЗИЧЛИГИНИ АНИҚЛАШ
ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, e-mail: alisherauesbaev@gmail.com
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Нефт-кимё саноатида аминли аралашмалар фойдаланилади. Уларнинг зичлиги абсорберлар ва регенераторларда масса узатиш тезлигини моделлаштиришда жуда муҳим, чунки масса узатиш коэффициентига таъсир қилади.
Ишнинг мақсади. 10°С дан 140°С гача бӯлган ораликда турли масса нисбатларида амин аралашмасининг зичлигини аниклаш ва зичликни ҳисоблаш учун оптимал функцияни таклиф қилиш.
Методология. Зичлик 0°С дан 140°С гача ҳароратларда ӯлчанди. Сувли аралашма CAS NWP-3000 тарозида тайёрланган. Ҳисоблаш учун иккинчи тартибли полином ҳарорат модели ишлатилган.
Илмий янгилиги. Оптимал функция ва регрессия параметрлари аниқланди. Шунингдек, 40%МДЭА/60%сув аралашмаси 10°С дан 140°С гача бӯлган бошқа аралашмаларга қараганда анча барқарор эканлиги аниқланди.
Олинган натижалар. Ҳарорат 10°С дан 70°С гача кӯтарилиши билан 50%МДЭА/50%сув аралашма зичлиги камайди ва 70°С да 30%МДЭА/70%сув аралашмаси зичлигига тенглашди. Ҳарорат 70°С дан 140°С гача кӯтарилганда, 30%МДЭА/70%сув зичлик графиги 40%МДЭА/60%сув зичлик графиги каби ӯзгаради. Ҳарорат 140°С да 30%МДЭА/70%сув аралашмасининг зичлиги қиймати 40%МДЭА/60%сув га жуда яқин. Маълумотлар шуни курсатадики, 40%МДЭА/60%сув аралашмасининг зичлиги барча ҳарорат оралиғида бошқаларга қараганда барқарордир.
Калит сӯзлар: N-метилдиэтаноламин, МДЭА, тенгламалар, зичлик, регрессия параметрлари, модел, аралашма.
Хусусиятлари:
- тоза МДЭА ва МДЭА+сув бинар аралашмаларнинг турли масса фоизларидаги зичликлари;
- зичликни ҳисоблаш учун ҳароратга боғлиқ оптимал фунция таклиф этилди.
- тоза МДЭА ва МДЭА+сув бинар аралашмалари учун регрессия параметрлари ҳисобланди.
Цитата келтириш: А. М. Хурмаматов, А. У. Ауесбаев. Нордон газларни тозалашдаги аминли аралашмаларнинг зичлигини аниқлаш // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№3. -Б.74-80.
Қабул қилинди: 16.06.2022; Рухсат этилди: 29.06.2022; Нашр этилди: 30.06.2022
* * *