O'zbekiston Kimyo Jurnali

НАШРНИНГ 5 СОНИ

НООРГАНИК КИМЁ

 

УДК 541.49+547.785.5+543.42

Д. С. Рахмонова, З. Ч. Кадирова

Mn(II), Co(II), Ni(II), Cu(II), Zn ТУЗЛАРИНИНГ АММОНИЙ ВАНАДАТ ВА 5-АМИНО-2-МЕРКАПТОБЕНЗИМИДАЗОЛ АСОСИДАГИ АРАЛАШ МЕТАЛЛИ КОМПЛЕКС БИРИКМАЛАРИ СИНТЕЗИ ВА ТАДҚИҚОТИ

Ўзбекистн миллий университети, E-mail: d.rakhmonova81@mail.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. 3d-металларининг аммоний ванадат ва 5-амино-2-меркаптобензимидазол билан аралашметалли комплекс бирикмаларини синтези ва уларнинг хоссалари ҳақида адабиётларда маълумотлар келтирилмаган. Шу сабабли аралаш металли комплекс бирикмаларнинг синтези ва тадқиқоти координацион кимёнинг янги қирраларини очиш имконини беради.

Ишнинг мақсади. Mn(II), Co(II), Ni(II), Cu(II) ва Zn нитратларининг аммоний ванадат ва 5-амино-2-меркаптобензимидазол (L) билан аралаш металли комплекс бирикмаларини синтез қилиш усулини ишлаб чиқиш ҳамда синтез қилинган комплексларнинг таркиби ва тузилишини замонавий физик-кимёвий усуллар билан ўрганишдан иборат.

Методология. Аралаш металли комплекс бирикмаларни синтез методикаси ишлаб чиқилди. Аралаш металли комплекс бирикмаларни синтез қилиш учун аммоний ванадат ва металл хлоридларнинг сувли эритмасига лиганднинг спиртли эритмаси (М:М:L 1:2:2 моль нисбатда) қўшилди, рН=8. Реакция 40 минут давомида қиздириш билан олиб борилди, фильтрланди ва кристалланишга қолдирилди. Лиганд молекуласининг координацияга учрайдиган рақобатдош донор марказлари, электрон ва геометрик тузилишлари квант-кимёвий ҳисоблашни Gaussian09 дастурий пакетидаги DFT / V3LIP /LanL2DZ усулида ўрганилди. Синтез қилинган аралаш металли комплекс бирикмаларнинг таркиби ва тузилиши элемент, термогравиметрик анализлар ва ИҚ-спектроскопия усули ёрдамида ўрганилди.

Илмий янгилиги. Mn(II), Co(II), Ni(II), Cu(II), Zn нитратларининг аммоний ванадат ва 5-амино-2-меркаптобензимидазол билан аралаш металли комплекс бирикмаларини синтез методикаси ишлаб чиқилди. Лиганд 5-амино-2-меркаптобензимидазол молекуласи комплекс ҳосил бўлиш реакцияларида манфий эффектив заряд қиймати қисман локаллашган азот атоми орқали координацияга учраши аниқланди.

Олинган натижалар. Лиганд молекуласининг координацияга учрайдиган рақобатдош донор марказлари, электрон ва геометрик тузилишлари хақида маълумотлар олинди.

Калит сўзлар: лиганд, комплекс бирикма, бензимидазол, ИҚ-спектроскопия, SEM-EDX, термогравиметрия, квант-кимёвий ҳисоблаш, тузилиш.

Хусусиятлари:

-  аралаш металли комплекс бирикмаларнинг синтез методикаси;

-  5-амино-2-меркаптобензимидазолни квант кимёвий ҳисоблашлари;

-  аралаш металли комплекс бирикмаларнинг таркиби ва тузилишини аниқлаш.

Цитата келтириш: Д. С. Рахмонова, З. Ч. Кадирова. Mn(II), Co(II), Ni(II), Cu(II), Zn тузларининг аммоний ванадат ва 5-амино-2-меркаптобензимидазол асосидаги аралаш металли комплекс бирикмалари синтези ва тадқиқоти // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.3-11.

Қабул қилинди: 29.10.2021; Рухсат этилди: 12.11.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

UDK 541.6

G. A. Umirova, Sh. A. Kasimov, X. X. Turayev, A. T. Djalilov

AMINOKISLOTALAR ASOSIDA XELAT HOSIL QILUVCHI SORBENT SINTEZI VA TADQIQOTI

1Тoshkent kimyo-texnologiya ilmiy tekshirish instituti DUK, Termez davlat universiteti, E-mail: umirova81@internet.ru

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Bugungi kunda jahonda sorbentlarning yangi turlarini sintez qilish, metallar ionlariga nisbatan sorbsion xususiyatlarini aniqlash va ular yordamida eritmalar tarkibidan metall ionlarini ajratib olish jarayonida hosil bo‘ladigan kimyoviy birikmalarning tarkibi, tuzilishi hamda ularning fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish noorganik kimyoning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi.

Ishning maqsadi: tadqiqotni bajarishda epoksismola, glitsin va polietilenpoliamin asosida sintez qilib olingan sorbentning xossalari, xususan, mis va kumush ionlari bo‘yicha statik almashinish qobiliyati o‘rganildi.

Metodologiya: sintez qilingan kompleks hosil qiluvchi ionitning tuzilishi IQ-spektroskopiya va termik tahlil usullari bilan aniqlandi. Skanirlovchi elektron mikroskopiya (SEM) yordamida (fotosurati, element tahlili), mikroskopik tuzilishi  o‘rganildi. 

Ilmiy yangiligi: mis hamda kumush kationlariga nisbatan yuqori sorbsion ko‘rsatkichga ega bo‘lgan yangi xelat hosil qiluvchi sorbent EGP-1 sintez qilib olindi.

Olingan natijalar: sintez qilingan xelat hosil qiluvchi sorbent EGP-1 boshlang'ich moddalarning 1: 1: 0.4 molyar nisbatlarida yuqori statik almashinuv qobiliyatiga egaligi aniqlandi.

Kalit so‘zlar: epoksismola, glitsin, polietilenpoliamin, mis, IQ-spektroskopiya, derivatogramma, statik almashinish sig‘imi, skanirlovchi elektron mikroskopiya.

Xususiyatlari:

- yangi xelat hosil qiluvchi EGP-1 markali sorbent sintez qilingan;

- uning fizik-kimyoviy xossalari tadqiq etilgan.

Tsitata kektirish: G. A. Umirova, Sh. A. Kasimov, X. X. Turayev, A. T. Djalilov. Aminokislotalar asosida xelat hosil qiluvchi sorbent sintezi va tadqiqoti  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2021. -№5. В.11-17.

Qabul qilindi: 18.08.2021; Ruxsat etildi: 24.09.2021; Nashr etildi: 12.11.2021

 

* * *

UDK 541.6

Sh. A. Kasimov, X. X. Turayev, 1A.T. Djalilov, Yu. E. Nazarov, F. Dj. Mirzayeva

TARKIBIDA OLTINGUGURT BO‘LGAN KOVALENT IMMOBILLANGAN LIGANDNING OLINISHI VA BA’ZI D-METALLAR BILAN KOORDINASION BIRIKMALARI

Termez davlat universiteti, 1Тoshkent kimyo-texnologiya ilmiy tekshirish instituti DUK, E-mail: qosimovsh@tersu.uz

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Bugungi kunda kovalent immobillangan ligandlarning yangi turlarini sintez qilish, metallar ionlariga nisbatan kompleks hosil qilish xususiyatlarini aniqlash va ular yordamida eritmalar tarkibidan metall ionlarini ajratib olish, sintez jarayonida hosil bo‘ladigan birikmalarning tarkibi, tuzilishi hamda ularning fizik-kimyoviy xossalarini tadqiq etish noorganik kimyoning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi.

Ishning maqsadi: kaliy O,O-di-(2-aminoetil)-ditiofosfatni karbamidformaldegid matritsaga kovalent bog’lash  asosida immobillangan ligand olish va uning mis, rux, kadmiy va kumush ionlari bilan kompleks hosil qilish xossalarini o‘rganish.

Metodologiyasi: Sintez qilingan kovalent immobillangan ligandning tuzilishi IQ-spektroskopiyava termik tahlil usullari bilan aniqlandi. Skanirlovchi elektron mikroskopiya (SEM)da (fotosurati, element tahlili), mikroskopik tuzilishi  o‘rganildi. 

Ilmiy yangiligi: kaliy O,O-di-(2-aminoetil)-ditiofosfatni karbamidformaldegid matritsaga in situ kovalent biriktirish usuli yordamida mis, rux, kadmiy va kumush kationlari bilan kompleks hosil qilish xususiyatiga ega bo‘lgan ligand olingan.

Olingan natijalar: sintez qilingin immobillangan ligand mis, rux, kadmiy va kumush ionlari uchun kuchsiz kislotali eritmalarda yuqori sorbsion sig‘imga ega. 

Kalit so‘zlar: immobillangan ligand, in situ usuli, kaliy O,O-di-(2-aminoetil)-ditiofosfat, koordinatsion birikma, mis (II), rux (II), kadmiy (II) va kumush (I).

Xususiyatlari:

- in situ usulida yangi kovalent immobillangan ligand olingan;

- uning mis (II), rux (II), kadmiy (II) va kumush (I) bilan kompleks birikmalari tadqiq etilgan.

Tsitata kektirish: Sh. A. Kasimov, X. X. Turayev, A.T. Djalilov, Yu. E. Nazarov, F. Dj. Mirzayeva. Tarkibida oltingugurt bo‘lgan kovalent immobillangan ligandning olinishi va ba’zi d-metallar bilan koordinasion birikmalari // O’zbekiston kimyo jurnali. -2021. -№5. В.17-25.

Qabul qilindi: 07.09.2021; Ruxsat etildi: 01.11.2021; Nashr etildi: 12.11.2021

 

* * *

UDK 621.793:621.357.7

U. T. Rahimov, N. U. Abduraimova, Yu. N. Mansurov

TITAN VA UNING QOTISHMALARINING KORROZION XOSSALARIGA XLOR MAVJUD BO’LGAN MUHITDA QOPLAMALAR SHAKLLANISHI SHAROITLARINING TA'SIRI

1Тoshkent davlat transport universiteti, 2O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti, Toshkent sh.

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Titan va uning qotishmalari egiluvchan va mustahkam bo'lib, qo'llanilish sohasi juda keng. Biroq, oksid plyonkasining g’ovakli va beqaror tuzilishini tekislash mumkin bo'lganda, ayniqsa kimyoviy agressiv muhitda bu yanada muhimroq bo'ladi, ularning sirtlaridagi qoplamalar bunday omilga aylanishi mumkin.

Ishning maqsadi: yuqori agressiv muhitda titan namunalarining korroziyaga chidamliligiga erishish.

Metodologiya. Tadqiqot davomida zamonaviy ishlov berish usuli – plazma elektrolitik oksidlash (PEO) ishlatilgan.

Ilmiy yangiligi. Birinchi marta korroziyaga chidamliligi yuqori bo'lgan qoplamalarni shakllantirishda titan va uning qotishmalaridan tayyorlangan buyumlar yuzasida sirkoniy oksid qoplamalari hosil qilish sharoitining ahamiyati aniqlandi.

Olingan natijalar. PEO usuli bilan olingan qoplamalarning korrozion xususiyatlari va ularning o'sishi jarayoni o'rtasidagi bog'liqlik aniqlandi. PEO bilan qoplashning davomiyligi chuqurlarning shakllanishi, qoplamalarning qalinligi, ularning tarkibi va ho’llanish burchagi bilan bog'liqligi ko'rsatilgan. Sirtning turi, uni shakllantirish sharoitlari aniqlangan.

Kalit so'zlar: titan, qotishmalar, plazma elektrolitik ishlov berish, qoplama, korrozion xususiyatlar.

Xususiyatlari:

- titan va uning qotishmalarining korroziyaga qarshi xossalari;

- ularning plazma elektrolitik oksidlanish parametrlari;

- titanda oksidli plyonkaning o'sishi ventel qotishmalariga xosdir.

Tsitata kektirish: U. T. Rahimov, N. U. Abduraimova, Yu. N. Mansurov. Titan va uning qotishmalarining korrozion xossalariga xlor mavjud bo’lgan muhitda qoplamalar shakllanishi sharoitlarining ta'siri // O’zbekiston kimyo jurnali. -2021. -№5. В.25-31.

Qabul qilindi: 05.10.2021; Ruxsat etildi: 05.11.2021; Nashr etildi: 12.11.2021

 

* * *

УДК 615.776.547.29.297

Ш. К. Самандаров, А. Э. Курбанбаева, Р. Р. Махкамов, Ф. Р. Саидкулов

НАТРИЙ КАРБОКСИМЕТИЛКРАХМАЛНИНГ СУВЛИ ЭРИТМАЛАРИНИНГ КОВУШКОКЛИГИНИ ЎРГАНИШ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент ш., E-mail: shuxratsamandarov437@gmail.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чикиши. Саноатда кўп ишлаб чиқариладиган ва талаб катта бўлган полимерлардан бири бу карбоксиметилкраxмалнинг натрийли тузи (Na-КМК) хисобланади. Na-КМК асосан озиқ-овқат, тиббиёт, фармацевтика, косметика, тўқимачилик, қоғоз ишлаб чиқариш, нефт ва газ саноатида юқори қовушқоқ эритмалар ҳолатида қўлланилади. Шу сабабли Na-КМКнинг сувли эритмаларнинг қовушқоқлигини ўрганиш катта амалий аҳамиятга эга.

Ишнинг максади. Na-КМКнинг сувли эритмаларининг мухим физик xоссаларидан бири бўлган ковушкоклигига концентрация, алмашиниш даражаси, муҳит, температура ва ноорганик тузларнинг таьсирини ўрганиш.

Методология. Na-КМКни суюлтирилган сувли эритмаларининг қовушқоқлиги вискозометрия усулида аниқланди. Унинг pH ўлчанди.

Илмий янгилиги. Na-КМКнинг сувли эритмалари қовушқоқликларини ўрганиш орқали юқори қовушқоқликка эга бўлган эритмалар олишнинг оптимал шароитлари аникланди.

Олинган натижалар. Na-КМКнинг сувли эритмаларида контцентрациясининг пасайиши билан уларнинг қовушқоқликлари  ошади, Na-КМКнинг юкори қовушқоқликка эга бўлган сувли эритмалари ишқорий муҳит pH = 8-10 оралиғида олинди, Na-КМКнинг сувли эритмаларига NaCl, KCl кўшилиши қовушқоқликнинг пасайишига олиб келади.

Калит сузлар: крахмал, карбоксиметилкрахмал натрийли тузи, алмашиниш даражаси,  Na-КМКнинг сувли эритмалардаги қовушқоқлик.

Xусусиятлар:

- Na-КМКнинг сувли эритмалардаги концентрацияси камайиши билан қовушқоқлик ортади;

- Na-КМКнинг энг юкори қовушқоқликка эга бўлган сувли эритмалари ишқорий муҳит pH = 8-10 оралиғида ҳосил бўлади

Цитата келтириш: Ш. К. Самандаров, А. Э. Курбанбаева, Р. Р. Махкамов, Ф. Р. Саидкулов. Натрий карбоксиметилкрахмалнинг сувли эритмаларининг ковушкоклигини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.31-36.

Қабул қилинди: 13.09.2021; Рухсат этилди: 05.11.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

УДК 666.944.2

А. И. Буриев, М. И. Искандарова, Г. Б. Бегжанова, Ф. Б. Атабаев, Л. М. Какурина, Г. П. Чернышева

АНГРЕН ИЭС ФАОЛ КУЛТОШҚОЛИ БИЛАН МОДИФИКАЦИЯЛАНГАН ПУЦЦОЛАН ЦЕМЕНТ АСОСИДАГИ КОМПОЗИТ СТРУКТУРАСИ ШАКЛЛАНИШИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент ш. «Кварц» акциядорлик жамияти

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши.  Ўзбекистон Республикасида қурилиш суръатининг шиддат билан ошиб бориши, цемент ишлаб чиқариш ҳажмини, айни бир пайтда, унинг таннархини пасайтирган ва физик-механик хоссаларини тегишли меъёрий-техник ҳужжатларда белгиланган чегарада сақлаган ҳолда ошириш заруриятини тақозо қилади, бу эса одддий портландцементни фаоллиги юқори бўлган минерал қўшимчалар билан модификациялашни талаб қилади.   

Ишнинг мақсади. Қуруқ ҳайдалган кул тошқол аралашмаси билан юқори тўлдирилган янги турдаги пуццолан цементни гидратланиш ва қотиш жараёнида сунъий конгломерат структураси ҳосил бўлишини мақсадли бошқариш орқали, унинг асосидаги композит шаклланишини   тадқиқ қилиш.

Методология. Пуццолан цементларнинг таркиблари портландцемент клинкери, Ангрен ИЭС қуруқ ҳайдалган кул тошқоли ва гипс тошини биргаликда туйиб тайёрланди.   Улар қотаётганда гидратли бирикмаларнинг вужудга келиши, ривожланиб ўсиши рентгенфазавий  ва электрон-микроскоп усуллар билан тадқиқ этилди. 

Илмий янгилиги. Қуруқ ҳайдалган кул тошқол аралашмаси билан тўлдирилган пуццолан цементи қотиш жараёнида сунъий конгломерат структураси ҳосил бўлиш генезиси ва янги гидратли бирикмалар ҳосил бўлиши ва ривожланиб ўсиши кинетикаси аниқланган.

Олинган натижалар.  Янги турдаги пуццолан цемент асосидаги сунъий конгломератнинг мустаҳкамлиги унинг қотиш жараёнидаги структура ҳосил қилиш хусусиятлари билан боғлиқлиги аниқланган. 

Калит сўзлар: техноген чиқинди, кул тошқол аралашмаси, қуруқ ҳайдаш, цемент, пуццолан цемент, структура ҳосил қилиш, конгломерат, мустаҳкамлик.

Хусусиятлари:

- қуруқ ҳайдалган кул тошқол аралашмаси цемент ишлаб чиқаришда утиллаштирилади;

- янги турдаги пуццолан цемент таркиби ишлаб чиқилган;

- цемент ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши ва таннархнинг арзонлашиши;

- экология яхшиланади.

Цитата келтириш: А. И. Буриев, М. И. Искандарова, Г. Б. Бегжанова, Ф. Б. Атабаев, Л. М. Какурина, Г. П. Чернышева. Ангрен ИЭС фаол култошқоли билан модификацияланган пуццолан  цемент асосидаги композит структураси шаклланишини тадқиқ қилиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.37-44.

Қабул қилинди: 13.09.2021; Рухсат этилди: 05.11.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

УДК 661.183.2

У. Ю. Рахимов, Д. Ж. Жумаева, Л. Г. Аймурзаева

СУВ БУҒИ ЁРДАМИДА ФАОЛЛАШТИРИЛГАН АДСОРБЕНТЛАР ФИЗИК-КИМЁВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИНИНГ ТАДҚИҚИ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиш. Бугунги кунда озиқ-овқат саноати учун қўлланилаётган адсорбентларнинг аксарияти четдан импорт сифатида кириб келмоқда. Шарбатларни тиндириш ва таркибидан заррарли моддаларни ажратиб олиш учун адсорбентларга бўлган талаб юқори. Уларни маҳаллий хом ашё асосида ишлаб чиқиш, ҳамда физик-кимёвий хусусиятларини,  адсорбция жараёнини ўрганиш, шунингдек уларни озиқ овқат саноати учун қўллаш масалаларининг ечимларини излаш долзарб ҳисобланади.

Ишнинг мақсади. Узум данагини қайта ишлаш чиқиндиси асосидаги фаоллаштирилган адсорбентларнинг физик-кимёвий ва адсорбцион хусусиятларини тадқиқ этиш.

Методологияси. Адсорбентнинг намлиги ва куллик миқдори аниқланди, спектрофотометрия усулидан фойдаланиб метил кўк адсорбцияси ўрганилди, ҳамда ацетон бўйича ғоваклик аниқланди.

Илмий янгилиги. Адсорбентни фаоллаштиришда ҳароратнинг ортиши билан унинг ғовакларида тиқин ҳосил қилган смолаларинг эриши ва газга айланиб учиб чиқиб кетиши ҳисобидан фаол марказлари сонининг ошиши кузатилди. Фаоллаштириш ҳарортининг ортишига мос ҳолда, адсорбентнинг намлик миқдори УСОП-А-1>УСОП-А-2>УСОП-А-3 ва куллик миқдори ўзгаришининг УСОП-А-1<УСОП-А-2<УСОП-А-3 кетма кетлик тартиби аниқланди.

Олинган натижалар. Чиқинди сифатида шарбати ажратиб олинган узум данагини сув буғи бериш йўли билан 600÷800°С ҳарорат оралиғида фаоллаштирилган адсорбентлар олинган. Фаоллаштирилган адсорбентларнинг адсорбция изотермаси ва кинетикаси уларнинг намлик миқдори, куллик миқдори, потенциометрик усул (ПУ) ёрдамида метилен кўки бўйича адсорбцион фаоллиги асосида аниқланган.

Калит сўзлар: пиролиз, узум данаги чиқиндиси, адсорбент, термик фаоллаш, кул миқдори, намлик, ацетон бўйича ғоваклик, метилен кўки.

Хусусиятлари:

-     чиқинди асосидаги сув буғи билан фаоллаштирилган адсорбент.

-     гранулаланган, механик мустаҳкам адсорбент.

Цитата келтириш: У. Ю. Рахимов, Д. Ж. Жумаева, Л. Г. Аймурзаева. Сув буғи ёрдамида фаоллаштирилган адсорбентлар физик-кимёвий хусусиятларининг  тадқиқи // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.44-50.

Қабул қилинди: 05.10.2021; Рухсат этилди: 02.11.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

УДК 628.31

M. I. Karabayeva, S. R. Mirsalimova, D. S. Salixanova

O‘SIMLIK HOM-ASHYOLARI ASOSIDA FAOLLASHTIRILGAN KO‘MIRLAR OLISH

Farg’ona politexnika instituti, O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo institute, E-mail: salihanova79@mail.ru   

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Hozirgi vaqtda asosiy muammolardan biri qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda tarkibida lignin, sellyuloza va boshqa yuqori molekulyar og'irlikdagi uglevodorodlar bo’lgan katta miqdordagi qattiq chiqindilarni to'planishidir.

Maqsad. Yeryong'oq po’stlog’i va qarag'ay konuslarining hamda ular asosida olingan adsorbentlarning kul tarkibini, g'ovakliligini aniqlash.

Metodologiya. Olingan namunalarning kolloid-kimyoviy parametrlarini standart tahlil usullari yordamida qiyosiy o'rganish.

Ilmiy yangiligi. O'tkazilgan tadqiqotlar asosida yeryong’oq po’stlog’i va qarag'ay konuslari hamda ular asosida olingan adsorbentlarning kul tarkibi, g'ovakliligi aniqlandi. Shuningdek, kul tarkibi va g'ovakliligiga qarab kimyoviy texnologiyaning ko'plab jarayonlarida, masalan, chiqindi gazlar va chiqindi suvlarni tozalashda ishlatiladigan adsorbentlarning  optimal piroliz harorati aniqlandi.

Haroratning oshishi bilan hosil bo'lgan adsorbentlarning atseton bo’yicha g'ovakliligi o'zgarishi aniqlandi. YP-AK namunasi uchun 600-650°C haroratda g'ovaklilik 62.2% gacha, QK-AK namunasi uchun 700-750°C haroratda g'ovaklilik 64.2% gacha ko'tariladi, shuning uchun bu harorat ushbu namunalar uchun maqbul hisoblanadi, chunki haroratning yanada oshishi ularning g'ovakliligini deyarli o'zgartirmaydi.

Olingan nalijalar. O'tkazilgan tadqiqotlar asosida yeryong’oq po’stlog’i va qarag’ay konusi, shuningdek ular asosida olingan adsorbentlarning kul tarkibi, g'ovakliligi aniqlandi. Shuningdek, kul tarkibi va g'ovakliligiga qarab optimal miqdordagi piroliz harorati mos ravishda 600°C va 700°C ekanligi aniqlandi.

Kalit so'zlar: faol ko’mir, adsorbent, kul tarkibi, o'simlik xom ashyosi.

Xususiyatlari:

- termoliz sorbsiya xossasini oshiradi;

- olingan adsorbent chiqindi suvni maksimal tozalaydi;

- tozalangan suvdan texnik suv sifatida foydalanish mumkin.

Цитата келтириш: M. I. Karabayeva, S. R. Mirsalimova, D. S. Salixanova. O‘simlik hom-ashyolari asosida faollashtirilgan ko‘mirlar olish // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.50-55.

Қабул қилинди: 29.07.2021; Рухсат этилди: 24.09.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

УДК 631.417

О. В. Мячина, Р. Н. Ким, П. Х. Ганиев, Л. Э. Мамасалиева, Б. А. Пулатов, О. С. Нарзуллаев, А. Х. Рахмонов

ГУМИНЛИ ЎҒИТЛАР ТАЪСИРИДА ЎСИМЛИКЛАР РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ ВА ҒЎЗА ХОСИЛДОРЛИГИ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Таркибида табиий қимматли моддалар – гумин кислоталари бўлган гумин ўғитларни қўлланилиши маданий ўсимликларнинг ривожланишини ва тупроқ унумдорлик даражасини тартибга соладиган самарали воситаларидан бири хисобланади.

Мақсад. Гумин ўғитларнинг озуқавий ва тартибга солиш xусусиятларини; уларни суғориш шароитида гумус миқдори паст бўлган тупроқларда ғўзанинг ўсиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсирини аниқлаш.

Методология. Ўсимлик намуналарини танлаб олиш ва таҳлили ғўза ўсимликлари ривожланишининг асосий фенологик даврларида амалга оширилган. Ҳосилларни йиғиб олиш, фенологик кузатишлар, биометрик тавсифлар ва хисоблашлар НИИСС и АВХ усулларига мувофиқ амалга оширилди. Статистик таҳлил СТАТИСТИКА.10 ва Еxcел (“Маълумотлар таҳлили”) ёрдамида амалга оширилди.

Илмий янгилик. Биринчи марта таркибида гумин кислоталари бўлган фосфорли ва азотли ўғитларни қўллашда ғўза ўсимликларининг таъсирчанлик даражаси аниқланди, вегетатив ва репродуктив биомассанинг ўсиш ва шаклланиш динамикаси аниқланди, ўсимликлар хосилдорлиги анъанавий ўғитларга нисбатан ортиши аниқланди.

Олинган маълумотлар. Гумусли фосфорли ва азотли ўғитларнинг ғўза ўсимликларининг ўсиши ва ривожланишига яққол ижобий таъсири кўрсатилди. Паxта ўсимлиги қўшимча ҳосилдорлиги гумусли суперфосфат қўллашда 16.3-3.5 % гача, гумусли карбамид қўлланганда 21.8-8.4 % гача етди. Гуминли ўғитлар қўлланилган вариантларда паxта ўсимликлар хосилини барвақт пишиши, юқори сифатли ҳосил ва уни йиғиб олиш самарадорлигини ошириш имконини беради.

Калит сўзлар: гумин кислоталари, кўп функцияли таъсир, фосфор, азот, хосилдорлик, паxта.

Xусусиятлари:

- гуминли ўғитларни ғўза ўсимликларига полифункционал таъсири;

- фенофазаларнинг бошланиши ва ўсимликларнинг вегетатив ва репродуктив биомассасининг шаклланиши;

- гуминли суперфосфат қўлланилишида паxта хосилдорлигини 21.8-8.4 % ошиши;

- гумусли карбамид қўлланилишида паxта хосилдорлигини -16.3-3.5 % ошиши.

Цитата келтириш: О. В. Мячина, Р. Н. Ким, П. Х. Ганиев, Л. Э. Мамасалиева, Б. А. Пулатов, О. С. Нарзуллаев, А. Х. Рахмонов. Гуминли ўғитлар таъсирида ўсимликлар ривожланиш динамикаси ва ғўза хосилдорлиги // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.55-62.

Қабул қилинди: 01.11.2021; Рухсат этилди: 12.11.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

УДК 631.85+631.41

Л. Э. Мамасалиева, О. В. Мячина, Р. Н. Ким, А. Х. Рахмонов, О. С. Нарзуллаев, С. А. Буриева, Б. А. Пулатов

АНТРОПОГЕН ТАЪСИРИДА БЎЗ ВА ЎРТА-ШУРЛАНГАН ТУПРОҚДАГИ МИКРО- ОРГАНИЗМЛАР ХАМЖАМИЯТИНИ МЕТАБОЛИК ЖАВОБИ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Суғориш ва агротеxник ишлов бериш шароитида бўз тупроқларига хос бўлган биогенлиг жараёнлар яънада жадалашиб, гумус захираларининг камайишига олиб келади. Тупроқнинг органик моддаларини минерализатция  жараёнларини камайтиришнинг оқилона ечими, юқори биологик фаолликка эга бўлган кам гумусли бўз тупроқларда фойдаланишга мўлжаланган минерал фосфорли ўғитларни ишлаб чиқишдир.

Мақсад.  Суғориладиган деҳқончиликда типик ва ўртача шўрланган бўз тупроқда узоқ муддатли таъсир этиш xусусиятга эга янги минерал фосфорли ўғитлар таъсирида микроб хамжамиятини тузилиши ва тупроқ жараёнларининг йўналишини ўрганиш.

Методология.  Тупроқ намуналари ғўза ўсимликни ривожланишининг асосий даврларида шудгор қатламидан олинган. Микроорганизмларнинг асосий физиологик гуруҳларини миқдори умумий қабул бўлган суюлтириш усули бўйича қаттиқ селектив озуқа мухитига экиш орқали амалга оширилди.

Илмий янгилиги. Биринчи марта узоқ муддатли таъсир этиш xусусиятга эга янги минерал фосфорли ўғитларнинг турли xил экологик-трофик гуруҳларга мансуб микроорганизмлар иштирокидаги тупроқ жараёнларининг йўналиши ва интенсивлигига таъсири кўрсатилди.

Олинган натижалар. Янги фосфорли ўғитлар узоқ муддатли таъсирга эга ва микроорганизмларнинг трофик стратегиясини аниқлайди. Асосий экологик-трофик гуруҳларга мансуб бўлган микроорганизмларнинг ўртача сони: олиготрофлар, аммонификаторлар, актиномицетлар, минерал азотни ўзлаштирадиган микроорганизмлар, олигонитрофиллар тупроқдаги минерализация жараёнларининг жадаллигини пасайишни таъминлайди.

Калит сўзлар: фосфорли ўғитлар, микроблар хамжамияти, унумдорлик, минерализация, бўз тупроқ, ўрта-шўрланган тупроқ.

Xусусиятлари:

- минерал фосфорли ўғитлар гранулаларининг босқичма-босқич эриши;

- микроорганизмлар тупроқ  жараёнларнинг йўналишини белгилайди;

- фосфорли ўғитлар минерализацияни  камайтиради ва тупроқ органик моддаларининг тўпланишига хисса қўшади.

Цитата келтириш: Л. Э. Мамасалиева, О. В. Мячина, Р. Н. Ким, А. Х. Рахмонов, О. С. Нарзуллаев, С. А. Буриева, Б. А. Пулатов. Антропоген таъсирида бўз ва ўрта-шурланган тупроқдаги  микро- организмлар хамжамиятини метаболик жавоби // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.63-70.

Қабул қилинди: 01.11.2021; Рухсат этилди: 12.11.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

 

АНАЛИТИК КИМЁ

 

УДК 543.251:541.25:541.13:541.8

Д. А. Зияев, М. Н. Сайфиев, Н. Атакулова, У. Г. Ахмаджонов

ЭДТА БИЛАН МОДИФИКАЦИЯЛАНГАН ГРАФИТЛИ ЭЛЕКТРОДЛАРНИ ҚЎЛЛАБ МИС(II) ВА РУХ ИОНЛАРИНИ ИНВЕРСИОН ВОЛТАМПЕРОМЕТРИК АНИҚЛАШ

1Ўзбекистон миллий университети, 100174, Ўзбекистон, Тошкент ш., E-mail  msayfiyev351@gmail.com      

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Яратилган модификацияланган кўмир-пастали электродлар  (КПЭ) ўзининг метрологик тавсифлари бўйича, электроаналитик кимёда кенг амалий қўлланилаётган электродлардан қолишмайди.

Мақсад. Модификацияланган электродларнинг кимёвий-аналитик ҳоссаларига аниқланаётган наьмуналарнинг табиати ва концентрациялари таъсирини аниқлаш ҳамда уларнинг асосида мис ва рух ионларини аниқлашнинг инверсион-вольамперометрик усулини ишлаб чиқиш.

Методология. Тадқиқот объектлари сифатида модификацияланган графитли электродлар, мис(II) ва рух ионлари танлаб олинди. Тадқиқотлар инверсион-вольтамперометрик усул ёрдамида амалга оширилди.

Илмий янгилиги. Мис ва рух ионларини аниқлаш учун комплекс ҳосил қилувчи реагентлар билан модификацияланган графитли сенсорлар ва янги инверсион-вольтамперометрик усуллар тавсия қилинди. Модификацияловчи органик реагентларнинг кўмир пастали электродларга ижобий таьсири кўрсатилди.

Олинган натижалар. ЭДТА билан модификацияланган графитли электродлар ёрдамида мис ва рух ионларини аниқлашнинг инверсион-вольтамперометрик усули ишлаб чиқилди.  Модификацияланган электродларни ишлаб чиқишнинг, мис ва рух ионларини аниқлашнинг мақбул шароитлари ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқилган усул турли табиий наьмуналарда синалди.

Калит сўзлар: модификацияланган графитли электрод, сенсор, мис, рух, ЭДТА, инверсион-вольтамперометрик усул, жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти.

Хусусиятлар:

- электрод хоссасига органик реагентларни модификациялашнинг таъсири ўрганилди;

- мис(II) ва рух ионларини инверсион-вольтамперометрик усулида аниқлаш;

- атроф-муҳит объектларини назорат қилиш.

Цитата келтириш: Д. А. Зияев, М. Н. Сайфиев, Н. Атакулова, У. Г. Ахмаджонов. ЭДТА билан модификацияланган графитли электродларни қўллаб мис(II) ва рух ионларини инверсион волтамперометрик аниқлаш // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.71-76.

Қабул қилинди: 04.10.2021; Рухсат этилди: 09.11.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

УДК 543.4:543.422.3:546.817

М. С. Бобомуродовa, З. А. Сманова, Л. С. Рахимова, К. Э. Дониева

ҚЎРҒОШИН (II) НИ СОРБЦИОН-ФОТОМЕТРИК АНИҚЛАШ

1Ислом Каримов номидаги Тошкент давлат техника университети,, 2Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекситон миллий университети, Тошкент, e-mail: kimyogar512009@mail.ru, Smanova.chem@mail.ru    

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Атроф муҳитга оғир металл ионларини, айниқса, қўрғошин автомобил саноатида кенг қўлланилганидан атмосферада кенг миқиёсда заҳарли газларни ажратиб чиқаради ва бу қўрғошин бирикмаларини ажратиш ва аниқлаш долзарблигини келтириб чиқаради. Ҳозиргача ишлаб чиқилган методлар турли камчиликларга эга. Шунинг учун атроф -муҳитдан қўрғошинни миқдорини камайтириш, хавфлилик даражасини камайтириш учун гибрид методларни ишлаб чиқишга талабни келтириб чиқаради.

Ишнинг мақсади: полимер материалларида иммобилизацияланган Арсеназо III реактиви билан қўрғошин ионларини аниқлашнинг сорбцион спектрофотометрик методини ишлаб чиқиш.

Методикаси. Янги сорбцион фотометрик метод ишлаб чиқилган. Иммобиллашнинг оптимал шароитлари танланди, комплекс ҳосил қилиш мақул шартлари ўрганилган.

Илмий янгилиги. ЎзМУ кимё факултетида синтез қилинган полимер сорбентида иммобилланган арсеназо III ёрдамида қўрғошин ионларини сорбцион -спектрофотометрик усулда аниылаш техникаси ишлаб чиқилди, бу уни аниқлаш усулининг аналитик ва метрологик параметрларини яхшилашга имкон берди.

Олинган натижалар. Толали сорбентга иммобилланган арсеназо III билан қўрғошин (II) ионларининг комплексланишининг оптимал шартлари аниқланди, комплекс pH қиймати 2.0-4.0 оралиғида қўрғошин (II) ионини миқдорий жиҳатдан 90-92% гача ютиши аниқланди.

Калит сўзлар: аналитик реактив, арсеназо III, иммобиллаш, сорбцион-спектроскопия, сорбция, қўрғошин (II) ионлари.

Хусусиятлари:

- иммобилланган реактивни реал объектларда олиб борилган. тадқиқотлар;

- иммобилланган реагентлар ёрдамида  қўрғошин ионларини концентрацияси  ажратиш ва аниқлаш.

Цитата келтириш: М. С. Бобомуродовa, З. А. Сманова, Л. С. Рахимова, К. Э. Дониева. Қўрғошин (II) ни сорбцион-фотометриканиқлаш  // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№5. -Б.76-83.

Қабул қилинди: 29.07.2021; Рухсат этилди: 27.09.2021; Нашр этилди: 12.11.2021

 

* * *

 

1024 PDF