НАШРНИНГ 3 СОНИ
ФИЗИК КИМЁ
УДК 66.074.3 620.193:665.511
1В. П. Гуро, 1М. А. Ибрагимова, 1Ф. М. Юсупов, 2Ш. Дж. Шамсиев, 1Х. Ф. Адинаев, 1А. Б. Абдикамалова
«МУБОРАК ГҚИЗ» МЧЖ СУВЛАРИНИ ОЛТИНГУГУРТ ВОДОРОДИДАН ЭЛЕКТРОЛИЗ ЙЎЛИ БИЛАН ТОЗАЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ
1ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент, Ўзбекистон, 2«Узбекнефтегаз» АЖ Муборак газни қайта ишлаш заводи
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Газни қайта ишлаш жараёнидаги йўлдош нордон сувлар таркибида олтингугурт водороди бўлиб, корхонанинг металл қурилмаларига нисбатан агрессивдир. Уларни нейтраллаш ва йўқотиш долзарб муаммо ҳисобланади. Бу муаммо лаборатория шароитида ҳал этилмоқда, олтингугурт водородини электролиз йўли билан нейтраллаш усулини саноат миқёсида тадбиқ қилишга тайёргарлик ишлари олиб борилмоқда.
Мақсад: газни қайта ишлаш корхоналари нордон сувларига электрокимёвий ишлов бериш технологиясини ишлаб чиқиш.
Методология. Объект- «Муборак газни қайта ишлаш заводи» МЧЖ газ ишлаб чиқариш саноати ёндош сувлари. Олтингугурт водороди миқдори назорат қилинган, электрокимёвий ўлчашлар ПИ-50-1 потенциостатида олиб борилган.
Илмий янгилиги. Газни қайта ишлаш заводи нордон сувларига электрокимёвий ишлов бериб олтингугурт водородидан тозалаш технологияси ишлаб чиқилган.
Олинган натижалар. Олтингугурт водородининг сувда оксидланиш реакциялари кинетик қонуниятлари аниқланган. Муборак газни қайта ишлаш заводи учун тиндирувчи-сиғимлар ва электролизерлар ўлчамлари ҳисоб-китоби амалга оширилган.
Калит сўзлар: олтингугурт водороди, сульфид-ионлари, Fe(II), Fe(III)ионлари, углеродли пўлат, анод материали, электролиз.
Хусусиятлари:
- олтингугурт водородини электролиз йўли билан нейтраллаш технологиясини ишлаб чиқиш;
- қурилмалар ўлчамлари ҳисоб-китоби амалга оширилган.
Цитата келтириш: В. П. Гуро, М. А. Ибрагимова, Ф. М. Юсупов, Ш. Дж. Шамсиев, Х. Ф. Адинаев, А. Б. Абдикамалова. «Муборак ГҚИЗ» МЧЖ сувларини олтингугурт водородидан электролиз йўли билан тозалаш технологиясини ишлаб чиқиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.3-10.
Қабул қилинди: 31.03.2021; Рухсат этилди: 02.06.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
НООРГАНИК КИМЁ
УДК 541.49+547.785.5+543.422.25
C. Р. Рaззoқoвa, Ш. A. Кaдирoвa, Н. A. Пaрпиeв
3d-МEТAЛЛAРИНИНГ 5-(3-ГИДРOКCИФEНИЛ)-1,3,4-OКCAДИAЗOЛИН-2-ТИOН БИЛAН КOМПЛEКC БИРИКМAЛAРИ CИНТEЗИ ВA ТAДҚИҚOТИ
Мирзo Улугбeк номидаги Ўзбeкиcтон миллий университетиa, E-mail: razzokova89@mail.ru
Рeфeрaт. Муaммoнинг кeлиб чиқиши. Ҳoзирги кундa мaвжуд бўлгaн илмий-тexникaвий вa пaтeнт aдaбиётлaрдaтаркиби бўйича турлича бўлган oкcaдиaзoл ҳocилaлaри билaнбиомeтaлл кoмплeкc бирикмaлaрини тузилиши вa xoccaлaри ҳaқидaги умумий мaълумoтлaр бeрилгaн. Бу мaълумoтлaр эca тaрқoқ бўлиб, кoмплeкc ҳосил бўлиш реакциялари тизимли ўргaнилмaгaн. Ушбу иш Mn(II), Co(II), Ni(II), Cu(II) и Zn(II)нитрaтлaрининг 5-(3-гидрoкcифeнил)-1,3,4-oкcaдиaзoлин-2-тиoн билaн илгaри нoмaълум бўлгaн кooрдинaциoн бирикмaлaрининг тузилиши вa xoccaлaрини тизимли ўргaнишгa қaрaтилгaн.
Ишнинг мaқcaди. Mn(II), Co(II), Ni(II), Cu(II) и Zn(II) нитрaтлaрининг 5-(3-гидрoкcифeнил)-1,3,4-oкcaдиaзoлин-2-тиoн билaн кoмплeкc бирикмaлaрини cинтeз қилиш мeтoдикacини ишлaб чиқиш.
Мeтoдoлoгия. Элeмeнт, SEM-EDX вa тeрмик aнaлизлaр, ИК- cпeктрocкoпия, квaнт-кимёвий ҳиcoблaшлaр.
Илмий янгилиги. Биринчи мaртa aйрим 3d-мeтaллaрнинг 5-(3-гидрoкcифeнил)-1,3,4-oкcaдиaзoлин-2-тиoнбилaн кoмплeкc бирикмaлaри cинтeз қилингaн. Cинтeз қилингaн бирикмaлaрнинг тaркиби вa тузилишини ИҚ-cпeктрocкoпияcи, элeмeнт, тeрмик aнaлиз уcуллaри ёрдaмидa ўргaнилгaн.
Oлингaн нaтижaлaр. Квaнт-кимёвий xиcoблaшлaр Biovia Accelrys Materials Studio дacтурий пaкeтидaги РМ-6 уcули ёрдaмидa лигaнд мoлeкулacининг элeктрoн тузилиши, гeoмeтрик пaрaмeтрлaри aниқлaнгaн,зaряд вa oрбитaл тaҳлил бўйичa кooрдинaциoн боғнинг локализация маркази эҳтимoллиги нaзaрий жиҳaтдaн тoпилгaн.
Кaлит cўзлaр: 5-(3-гидрoкcифeнил)-1,3,4-oкcaдиaзoлин-2-тиoн, кoмплeкc бирикмa,квaнт-кимёвий ҳиcoблaш.
Xуcуcиятлaри:
- кoмплeкc бирикмaлaрнинг cинтeз мeтoдикacи;
- 5-(3-гидрoкcифeнил)-1,3,4-oкcaдиaзoлин-2-тиoнмoлeкулacининг квaнт кимёвий ҳиcoблaшлaри.
Цитата келтириш: C. Р. Рaззoқoвa, Ш. A. Кaдирoвa, Н. A. Пaрпиeв. 3d-мeтaллaрининг 5-(3-гидрoкcифeнил)-1,3,4-oкcaдиaзoлин-2-тиoн билaн кoмплeкc бирикмaлaри cинтeзи вa тaдқиқoти // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.10-18.
Қабул қилинди: 22.06.2021; Рухсат этилди: 08.07.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 541.123.3
К. А. Тураев, А. С. Тогашаров, С. Тухтаев
КАЛЬЦИЙ ХЛОРАТ – МОНОХЛОРАЦЕТАТ МОНОЭТАНОЛАМИН - СУВ СИСТЕМАСИНИНГ ПОЛИТЕРМИК ЭРУВЧАНЛИГИ
ЎзР ФА УНКИ, Ташкент, ул.М. Улугбек, дом 77-а, E-mail: ionxahat@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Кальций хлорати қишлоқ хўжалигида ғўзани баргсизлантиришда қўлланилади.Калций хлорати таркибига физиологик фаол моддаларни киритиб, янги кам заҳарли дефолиантлар синтезини амалга ошириш учун, кальций хлорати, монохлорацетат моноэтаноламинлардан иборат системани эрувчанлигини ўрганиш лозим.
Ишнинг мақсади. Кальций хлорат ва монохлорацетат моноэтаноламин асосида самарали ва физиологик фаол хоссага эга бўлган дефолиантларни олиш жараёнларини физик-кимёвий асослаш.
Методология. Кальций хлорат-монохлорацетат моноэтаноламин-сув системасининг эрувчанлиги визуал политермик усулда ўрганилди. Эритмаларнинг қовушқоқлиги вазичлиги мос равишда вискозиметрия ва пикнометрия усулларида аниқланди.
Илмий янгилиги. Илк бор иккилик тизимлар ва политерманинг ички кесимларига асосланиб, -58.6 дан 70.0°С гача бўлган ҳарорат оралиғида Ca(ClO3)2 - CH2ClCOOH•NH2C2H4OH - H2O системасининг политермик эрувчанлик диаграммаси тузилди. Системада ўрганилган концентрация ва ҳарорат оралиғида янги бирикма ҳосил бўлиши кузатилмади ва система оддий эвтоник типга мансублиги аниқланди.
Олинган натижалар. Ўрганилган системада музнинг, Ca(ClO3)2•2H2O, Ca(ClO3)2•4H2O, Ca(ClO3)2•6H2O ва CH2ClCOOH•NH2C2H4OH ларнинг кристалланиш майдонлари чегараланди. Системанинг “таркиб-хосса” диаграммасида 40%ли калций хлоратига монохлорацетат моноэтаноламин қўшиб борганда, кристалланиш ҳарорати, зичликнинг пасайиши ва қовушқоқлик, рН муҳити, синдириш кўрсаткичлари ошиб бориши кузатилди.
Калит сўзлар: кальций хлорат, монохлорацетат моноэтаноламин, эрувчанлик диаграммаси, қовушқоқлик, зичлик.
Хусусиятлари:
- системада компонентларнинг кристалланиш майдонлари чегараланган;
- технологик кўрсаткичларнинг мақбул шароити ўрнатилган.
Цитата келтириш: К. А. Тураев, А. С. Тогашаров, С. Тухтаев. Кальций хлорат – монохлорацетат моноэтаноламин - сув системасининг политермик эрувчанлиги. // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.18-23.
Қабул қилинди: 22.06.2021; Рухсат этилди: 07.07.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
Ф. Н. Фузайлова, В. П. Гуро, А. Т. Дадаходжаев, М. А. Ибрагимова
ТУРЛИ ЭЛЕКТРОЛИТЛАРДА ФОСФАТЛАНГАН УГЛЕРОДЛИ ПЎЛАТ ЮЗАСИНИНГ ҲОЛАТИНИ БАҲОЛАШ
ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, vpguro@gmail.com
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Техник-иқтисодий томондан четдан келтириладиган Фоскон 35М аналогидан устун, шу билан бирган ФК-1 дан ҳимоялаш ҳусусияти юқори бўлган ва ишлаб чиқариш 100 фоиз маҳаллийлаштирилган маҳаллий хом-ашёдан пўлатни фосфатлаш электролитини тайёрлаш учун ФК-1К концентратини яратиш имкони кўрсатилган.
Мақсад. Турли таркибли электролитларда фосфатланган углеродли пўлат юзалари ҳолати ва хоссаларини қиёсий баҳолаш.
Методология. Фосфат-оксидли қопламалар хоссаларини солиштириш учун Æ50 мм, h=5 мм бўлган, ГОСТ 9.402.2004 бўйича Ст. 3 пўлат дисклардан фойдаланилди. Қопламалар 40°С ҳароратдаги: сув ва Фоскон-35, ФК-1эритмаларига 30 дақиқага дискларни тушириш билан ҳосил қилинди. Эритмаларнинг физик-кимёвий хоссалари стандарт усуллар билан, намуналар Юқори технологиялар марказида – ИҚ, SEM ва XRD усуллари билан ўрганилди.
Илмий янгилиги. ГОСТ 9.302-88 ҳимояловчи хоссасибўйича ФК-1 эритмасининг четдан келтирилган аналогга нисбатан устунлиги аниқланди. Намуналарнинг юза қатламидаги темир оксидлари ва гидроксидлари билан фосфат- ва цинк-ионлари орасида кимёвий боғланишлар ҳосил бўлиши тасдиқланди.
Олинган натижалар. ИК, SEM ва XRD усуллари билан назорат намунасига нисбатан турли таркибли электролитларда фосфатланган углеродли пўлат юзаларининг ҳолати ва хоссаларини қиёсий баҳолаш амалга оширилди.
Калит сўзлар: углеродли пўлат, юза, кимёвий фосфатлаш, ҳимояловчи хусусият, цинк-фосфатли қоплама.
Хусусиятлари:
- углеродли пўлат юзасидаги фосфатли қопламаларининг юза хусусиятлари;
- Фоскон 35 ва ФК-1 асосидаги фосфат қопламали намуналар;
- ИК, SEM ва XRD усуллари билан юзаларни қиёсий тадқиқ этиш.
Цитата келтириш: Ф. Н. Фузайлова, В. П. Гуро, А. Т. Дадаходжаев, М. А. Ибрагимова. Турли электролитларда фосфатланган углеродли пўлат юзасининг ҳолатини баҳолаш // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.23-29.
Қабул қилинди: 02.06.2021; Рухсат этилди: 05.07.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 666.913
Л. К.Уббиниязова, Г. Ж. Оразимбетова
ПОРТЛАНДЦЕМЕНТ КЛИНКЕРИНИ ОЛИШ УЧУН ҚОРАҚАЛПОҒСТОН ТУФФОБРЕКЧЕ ЖИНСИНИНГ ФИЗИК-КИМЁВИЙ ҲУСУСИЯТЛАРИ
1Қоракалпоқ давлат университети, 2ЎзР ФА умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент, Ўзбекистон
Реферат: Муаммонинг келиб чиқиши. Энергия тежайдиган ва импорт ўрнини босадиган қурилиш материалларини ишлаб чиқариш айниқса долзарбдир. Муаммони ҳал қилиш усулларидан бири Қорақалпоғистон хомашёси асосида портландцемент клинкерини ишлаб чиқариш технологиясини ишлаб чиқишдир.
Ишнинг мақсади: магматик тоғ жинсларнинг, хусусан Кекликтау кони туффобрекчи жинсининг портландцемент клинкерини ишлаб чиқариш учун хомашё сифатида яроқлилигини аниқлаш.
Методология. Физик кимёвий усуллардан фойдаланилган. Туффобрекчи жинсининг фазавий таркибини аниқлаш кимевий, рентген фаза, ИК спектроскопик ва электрон микроскопмя усуллари ёрдамида амалга оширилди. Кимёвий таҳлил - GOST 5382-91 ”Tsement ishlab chiqarish uchun tsement va materiallar. Kimyoviy analiz usullari”, xom ashyo sifatini baholash - O'z DSt 2950: 2015 «Portlend tsement klinkeri ishlab chiqarish uchun xom ashyo. Texnik shartlar" бўйича.
Илмий янгилиги. Кекликтау кони туффобрекчи жинсидан фойдаланиб портландцемент клинкерини олиш имконияти илк бор ўрганилди .
Олинган натижалар. Портландцемент клинкерини ишлаб чиқариш учун Кекликтау кони туффобрекчи жинсининг яроқлилигининг асосий мезонлари аниқланди. Кимвий таркиб таҳлил натижалари келтирилди, портландцемент клинкери ишлаб чиқариш учун Кекликтау кони туффобрекчи жинсидан фойдаланиш мумкинлиги аниқланди.
Калит сўзлар: туффобрекчи, магматик тоғ жинс, хомашё аралашмалар, портландцемент клинкер.
Хусусиятлари:
-туффобрекчи жинсининг хусусиятлари;
- портландцемент клинкери учун таркиблар ишлаб чиқилди.
Цитата келтириш: Л. К.Уббиниязова, Г. Ж. Оразимбетова. Портландцемент клинкерини олиш учун Қорақалпоғстон туффобрекче жинсининг физик-кимёвий ҳусусиятлари // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.29-34.
Қабул қилинди: 10.06.2021; Рухсат этилди: 08.07.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 622.7
1Ж. М. Бекпулатов, 2М. М. Якубов, 3Х. Ахмедов, 3Б. С. Садуллаев, 4Д. Б. Холикулов, 1Ш. А. Мухаметджанова
ОЛТИН ВА КУМУШ ТАРКИБЛИ РУДАЛАРНИ ЦИАНЛАШ ЖАРАЁНИНИ АКУСТИК ТАЪСИР ЁРДАМИДА ЖАДАЛЛАШТИРИШ
1И. Каримов номидаги ТДТУ, 2И. Каримов номидаги ТДТУ қошидаги «Фан ва тараккиет» ДУК, 3ГП «Минерал ресурслар институти» Тошкент ш., 4“МПваҚҚИ” Миллий технологик тадқиқод университети филиали, Олмалиқ ш.
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Ишқорий цианид эритмаларидан олтинни ажратиб олиш олтин ва кумуш рудаларини қайта ишлашнинг асосий усули деб ҳисобланади. Цианлаш жарёнини жадаллаштиришнинг самарали усулларидан бири бу бўтанага акустик (жараённи ултратовушли кучайтириш) ишлов беришдир.
Тадқиқот мақсади. Олтин ва кумушни рудалардан ажратиб олиш даражасини ошириш мақсадида бўтанага акустик ишлов бериш ёрдамида цианлаш жараёнини жадаллаштириш.
Методология. Тажрибалар, таркибида олтин ва кумуш бўлган рудаларни цианлаш жараёнида акустик ишлов бериша учун РПА аппаратли лаборатория ускунасида ёпиқ циклда олиб борилди.
Илмий янгилик. Таркибида олтин ва кумуш бўлган рудалар бўтансини акустик (ултратовушли) қайта ишлаш ёрдамида цианлаш жараёнини жадаллаштиришга эришилди.
Олинган натижалар. Бўтанага акустик ишлов бериш бўйича олиб борилган экспериментал ишлар натижасида олтинни 2-6 %, кумушни 10-18 % кўпайтириш ва цианлаш даврини 6 соатгача қисқартириш имконияти аниқланди.
Калит сўзлар: олтин, кумуш, пулпа, цианлаш, эритма, руда, акустик ишлов бериш, эритиш, диффузия, бойитиш.
Хусусиятлари:
- цианлаш жараёнини жадаллаштириш усули ишлаб чиқилди;
- бўтанани акустик қайта ишлаш;
- цианлаш жараёнини ултратовушли жадаллаштириш.
Цитата келтириш: Ж. М. Бекпулатов, М. М. Якубов,Х. Ахмедов, Б. С. Садуллаев, Д. Б. Холикулов, Ш. А. Мухаметджанова. Олтин ва кумуш таркибли рудаларни цианлаш жараёнини акустик таъсир ёрдамида жадаллаштириш // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.34-38.
Қабул қилинди: 10.05.2021; Рухсат этилди: 06.06.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 691.335:006.354.
J. M. Xayitova, X. X. To'raev, X. S. Beknazarov
IES KUL SHLAKLI CHIQINDILARI VA KOMPLEKSLI MODIFIKATSIYALOVCHI QO’SHIMCHA DAMF NING OLTINGUGURTLI BETONNING XUSUSIYATLARIGA TA'SIRINI O'RGANISH
1Тermez davlat universiteti, 2Тoshkent kimyo-texnologiya ilmiy-tadqiqod instituti
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Neft va gazdan olinadigan yoqilg'ini iste'mol qilish tendentsiyasi har yili o'sib bormoqda, shuningdek qo'shimcha mahsulot - oltingugurt islab chiqarish ham oshib bormoqda. Oltingugurtli betonlar katta qiziqish uyg'otmoqda. Modifikatsiyalangan oltingugurtli beton va uning asosida mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda, ularning ekologik xavfsizligi muhimdir.
Maqsad: neft-kimyo sanoatining qo’shimcha mahsuloti asosida modifikatsiyalovchi - kaltsiy diamidofosfatni qo’llab modifikasiyalangan oltingugurt olishning resurstejamkor texnologiyalarini yaratish.
Metodologiya. Organik sintez, deformatsiyaga chidamlilik va termomekhanik tahlil qilish, IQ spektroskopiya, rentgenografiya usullari qo'llanilgan.
Ilmiy yangilik. Kaltsiy diamidofosfat yonaki mahsulot tarkibidagi oltingugurt sintezi va modifikatsiyalashning maqbul shartlari аниқланган.
Olingan natijalar. 150-230°S harorat oralig'ida KDAF oltingugurt komponentlari bilan past molekulyar birikmalar shaklida degidratlanishi mumkin. KDAF oltingugurtli beton ishlab chiqarishda modifikatsiyalovchi qo'shimcha sifatida ishlatilishi mumkin degan xulosa qilingan.
Kalit so'zlar: oltingugurt, modifikatsiya, kaltsiy diamidofosfat, oltingugurtli beton, polisulfidlar, култошқол чиқиндиси.
Xususiyatlari:
- modifikasiyalangan oltingugurtli beton;
- chidaqmlilik va mustahkamlikka erishiladi;
- texnologiyadan foydalanish iqtisodiy samara beradi.
Tsitata kektirish: J. M. Xayitova, X. X. To'raev, X. S. Beknazarov. IES kul shlakli chiqindilari va kompleksli modifikatsiyalovchi qo’shimcha DAMF ning oltingugurtli betonning xususiyatlariga ta'sirini o'rganish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2021. -№3. В.39-45.
Qabul qilindi: 26.05.2021; Ruxsat etildi: 24.06.2021; Nashr etildi: 31.05.2021
* * *
УДК.666.5.738./613
У. A. Кодирова, З. Р. Кодирова, Д. И. Алимджанова, У. Ғ. Номозов
СИНТЕЗ ҚИЛИНГАН ПИГМЕНТЛАР АСОСИДА РАНГЛИ КЕРАМИК МАССА ТАРКИБЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ
ЎзР ФА УНКИ, Тошкент ш., М.Улугбек 77а, E-mail: kad.zulayho@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чикиши. Ҳозирги кунда республика керамика саноатининг ривожланишини турли рангдаги керамик бўёқлар мавжуд бўлмасдан иложи йўқ, чунки маҳсулотларни безаш майда чинни буюмлар технологиясидаги муҳим технологик операциялардан бири ҳисобланади. Шу билан бирга, мамлакат олимлари кўплаб илмий ишларни амалга оширдилар, ҳамда маиший, бадиий ва декоратив чинни маҳсулотларини безаш учун ишлатилиши мумкин бўлган янада қулай ва оддий усуллар асосида кенг рангли керамик массалар олиш имконини берадиган етарли миқдордаги технологик ишланмалар таклиф қилдилар. Шу муносабат билан чинни буюмларни безаш учун турли рангларга эга бўлган рангли керамик массаларининг таркиби ва хоссаларини ўрганишга бағишланган тадқиқотлар долзарб хисобланади.
Ишнинг мақсади. Композицияларни ишлаб чиқиш ва рангли сопол массалар хоссаларини синтез қилинган сопол пигментлар асосида моделлаштириш йўли билан чинни буюмларни бадиий-декоратив мақсадларда безаш жараёнида улардан фойдаланиш учун ўрганиш.
Методология. Тажриба ишлари замонавий физик-кимёвий усуллар, хусусан кимёвий-аналитик ва рентген фазаси ҳамда физик-механик усуллар ёрдамида амалга оширилди.
Илмий янгилиги. Тайёр чинни массаси ва шпинел тузилишига ега синтезланган пигментлар асосида юқори декоратив хоссага ега бўлган рангли сопол массаларининг таркиби ва хоссалари ишлаб чиқилади ва ўрганилади.
Олинган натижалар. Унинг таркибига табиий хом ашё ёрдамида олинган 8% қора керамика пигменти киритилган ҳолда маҳаллий хом ашёдан чинни массаси асосида ноодатий безак таъсирига ега рангли сопол масса олинган. Чинни масса таркибига керамик пигментни киритиш дастлабки чинни массанинг керамик-технологик ва физик-механик хоссаларига таъсир қилмаслиги аниқланган.
Калит сўзлар: рангли керамик массалар, шпинеллар, чинни масса, керамик пигментлар, қаттиқ эритмалар, кристалл, структура, рентген фаза таҳлили.
Хусусиятлари:
- шпинел асосида керамик пигментлар синтези
- синтез қилинган бўёвчи пигментлар асосида рангли чинни массалариини таркибларини ишлаб чиқиш
- рангли чинни массаларининг фаза таркибини ўрганиш
Цитата келтириш: У. A. Кодирова, З. Р. Кодирова, Д. И. Алимджанова, У. Ғ. Номозов. Синтез қилинган пигментлар асосида рангли керамик масса таркибларини ишлаб чиқиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.45-49.
Қабул қилинди: 30.06.2021; Рухсат этилди: 09.07.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 547.831.9;547.861.8
Б. Х. Алимназаров, Ж. М. Ашуров, А. Б. Ибрагимов, Х. У. Ходжаниязов
(+)-1,8-ДИЭТИЛ-1,3,4,9-ТЕТРАГИДРОПИРАНО[3,4-b] ИНДОЛ-1-СИРКА КИСЛОТАСИНИНГ ФАЗОВИЙ ТУЗИЛИШИ
1Tермез давлат университети, Teрмез, Ўзбекистон, 2ЎзР ФА Биоорганик кимё институти, 3A ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, 4 ЎзР ФА Ўсимлик моддалари кимёси институти, Тошкент, Ўзбекистон
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Ўзбекистонда замонавий фаннинг долзарб масалаларидан бири фан ва ишлаб чиқаришнинг интеграцияси ҳисобланади. Кимё фани соҳасида эса ички бозорни ўзимизда ишлаб чиқариладиган оригинал дори препаратлари билан таъминлашга қаратилган янги фармакологик фаол бирикмаларни олиш долзарб бўлиб қолмоқда. Мавжуд generic препаратларни маҳаллий ишлаб чиқарувчилар томонидан ўзлаштирилиши яна бир бошқа йўналиш ҳисобланади. Шу билан бирга, бу препаратларнинг сифати ва тозалигини ошириш олдинги ўринларга кўтарилади. Маълум бирикмаларнинг янада аниқроқ молекуляр катталикларини олиш ҳам ўзининг муносиб ўрнига эга.
Мақсад. Этодолак препаратининг фазовий тузилишини яхшиланган рентген тузилиш тафсилотлари билан ўрганиш мазкур тадқиқотнинг мақсади ҳисобланади. Бунда молекуляр катталикларни икки карра оширилган R-омил билан олишга эришилган.
Методология. Ишда автоматлашган XcaliburROxford дифрактометр қўлланилган.
Илмий янгилиги. Этодолакнинг тузилиш хусусиятлари илгари бошқа муаллифлар томонидан чоп этилган бўлса-да, биз унинг фазовий тузилиши ҳақида аниқроқ маълумотлар олишга эришдик.
Олинган натижалар. Кристал панжара ичидаги барча атомларнинг фазовий жойлашиши, торсион бурчаклар, атомлараро масофа ва б. катталикларни аниқлашда аниқлик деярли икки карра оширилишига эришилди.
Калит сўзлар: этодолак, рентген тузилиш таҳлили, яхшиланган R-омил, солиштириш.
Хусусиятлари:
- шамоллашга қарши этодолак препаратининг фазовий тузилиши яхшиланган R-омил билан олинди.
Цитата келтириш: Б. Х. Алимназаров, Ж. М. Ашуров, А. Б. Ибрагимов, Х. У. Ходжаниязов. (+)-1,8-диэтил-1,3,4,9-тетрагидропирано[3,4-b] индол-1-сирка кислотасининг фазовий тузилиши // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.50-53.
Қабул қилинди: 11.05.2021; Рухсат этилди: 09.06.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 547.312.362.384.398.538
1C. С. Абдурахманова, 1О. Э. Зиядуллаев, 1Г. Қ. Отамухамедова, 2А. Б. Парманов
АЙРИМ АЛЬДЕГИДЛАРНИ ТИТАН ТЕТРАИЗОПРОПИЛОКСИД АСОСИДАГИ КАТАЛИТИК СИСТЕМАЛАР ЁРДАМИДА ЭНАНТИОСЕЛЕКТИВ АЛКИНИЛЛАШ РЕАКЦИЯЛАРИ
1Тошкент вилояти Чирчиқ давлат педагогика институти, Чирчик ш., Амира Темур кўч., 104, bu-lak2000@yandex.ru, 2Ўзбекистон миллий университети, Тошкент ш., Университет кўч., 4, asqar.parmanov@ mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Нефт ва кимё саноати учун ионитлар, ингибиторлар, биоцидлар ишлаб чиқариш учун ацетилен спиртларини қайта ишлашда селективлиги ҳамда стабиллиги юқори бўлган янги катализаторларни қўллаш долзарбдир.
Ишнинг мақсади. Турли табиатга эга бўлган альдегидларни фенилацетилен билан энантиоселектив алкиниллаш орқали ароматик ацетилен спиртларини синтез қилиш, уларнинг физик-кимёвий хоссаларини ўрганиш ва қўлланиш соҳаларини аниқлаш.
Методология. Янги катализаторларни қўллаб ароматик ацетилен спиртларини синтез қилиш учун сирка альдегиди, кротон альдегиди, циклогексан карбальдегид ва бензальдегидлардан фойдаланилди. Бирикмаларнинг тозалиги ва тузилиши таҳлил қилинди, биологик фаолликлари ўрганилди.
Илмий янгилиги. Илк бор янги каталитик системаларни қўллаб қатор ароматик ацетилен спиртлари синтез қилинди. Синтез механизмлари таклиф этилган, қўллаш бўйича тавсиялар келтирилган.
Олинган натижалар. Фенилацетилен иштирокида альдегидларни энантиоселектив алкинил- лаш реакцияси ёрдамида спиртлар синтез қилинган, реакцияларнинг энг муқобил шароити топилган.
Калит сўзлар: фенилацетилен, альдегидлар, комплекс каталитик системалар, ацетилен спиртлари, маҳсулот унуми, биоцид, ингибитор.
Хусусиятлари:
- маҳаллий хом ашёлар асосида янги ацетилен спиртлари синтез қилинган;
- Ti(OiPr)4 асосида каталитик системалар тайёрланган;
- ацетилен спиртларининг тузилиши, тозалиги ва таркиби тадқиқ этилган;
- ацетилен спиртларидан ингибиторлар сифатида фойдаланилган.
Цитата келтириш: C. С. Абдурахманова, О. Э. Зиядуллаев, Г. Қ. Отамухамедова, А. Б. Парманов. Айрим альдегидларни титан тетраизопропилоксид асосидаги каталитик системалар ёрдамида энантиоселектив алкиниллаш реакциялари // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.53-64.
Қабул қилинди: 20.05.2021; Рухсат этилди: 30.06.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 547.79:547;222-224
1А. А. Зияев, 1Т. Т. Тошмуродов, 1С. А. Сасмаков, 2У. С. Махмудов, 1Ш. С. Азимова
2-АЛМАШИНГАНБЕНЗИЛТИО-5-АМИНО-1,3,4-ТИАДИАЗОЛЛАР СИНТЕЗИ ВА АНТИМИКРОБ ФАОЛЛИГИ
1ЎзР ФА Ўсимлик моддалари кимёси институти, 100170, Тошкент, М.Улуғбек кўч., 77, e-mail: aziyaev05@rambler.ru, 2Ўзбекистон Республикаси ФА.
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. 5-Алмашинган-1,3,4-тиадиазол-2-тионлар рақобатлашувчи реакцион марказлари (NH, SH, NH2) билан янги хосилалар синтези ва уларнинг биологик фаоллигини ўрганишни катта имкониятларини берувчи гетероциклик бирикмалар қаторига кириши сабабли тадқиқотчиларда қизиқиш уйғотади.
Ишнинг мақсади. Бир қатор 2-алмашинганбензилтио-5-амино-1,3,4-тиадиазоллар синтези, антибактериал ва замбуруғга қарши фаолликни ўрганиш.
Методология. Турли ўринбосарларни (Cl, NO2, CH3) тутувчи бензил галогенидлар билан 5-амино-1,3,4-тиадиазол-2-тионни ўзаро таъсирлашуви ўтказилди. ИҚ-, 1Н ва13С ЯМР спектрлар натижалари билан олинган бирикмаларнинг тузилиши исботланди.
Илмий янгилиги. Илмий адабиётларда ёритилмаган янги 2-алмашинганбензилтио-5-амино-1,3,4-тиадиазоллар синтез қилинди ва тавсифланди.
Олинган натижалар. Юмшоқ шароитларда (ацетон, К2СО3, 56°С) 5-амино-1,3,4-тиадиазол-2-тионни бензил галогенидлар билан реакцияларида юқори (90-98%) унумларда фақат S-алкилхосилалар олиниши топилди. Бунда бошқа реакцион марказларда хосил бўлиши мумкин бўлган (N-3 азот атоми ёки или экзоциклик амино гурух) хосилалар аниқланмади. Синтез қилиб олинган S-бензилхосилалардан баъзилари лаборатория шароитида фақат грамманфий Escherichia coli бактериясига нисбатан кучсиз таъсирни намоён қилади.
Калит сўзлар: 5-амино-1,3,4-тиадиазол-2-тион, бензил галогенид, алкиллаш, антимикроб фаоллик.
Ҳусусиятлари:
- 5-амино-1,3,4-тиадиазол-2-тионни бензил галогенидлар билан ўзаро таъсирлашуви
- бирикмалар Escherichia coli нисбатан кучсиз антимикроб фаолликга эга.
Цитата келтириш: А. А. Зияев, Т. Т. Тошмуродов, С. А. Сасмаков, У. С. Махмудов, Ш. С. Азимова. 2-алмашинганбензилтио-5-амино-1,3,4-тиадиазоллар синтези ва антимикроб фаоллиги // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.64-69.
Қабул қилинди: 23.06.2021; Рухсат этилди: 09.07.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 547.945
А. Р. Ниязметов, В. И. Виноградова, У. Б. Хамидова, М. Р. Умарова, С. Ф. Арипова
2- (4ʹ, 5ʹ-МЕТИЛЕНДИОКСИ-2ʹ- (N-АРИЛАМИДО) - ФЕНИЛ) - ХИНОЛИНЛАРНИНГ СИНТЕЗИ
ЎзР ФА Ўсимлик моддалари кимёси институти, 100170, Тошкент, М.Улуғбек кўч., 77, е-mail: хim_azamat@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Ҳозирги кунда тиббиёт ва қишлоқ хўжалигида кенг қўлланилаётган биологик фаол гетероциклик бирикмаларнинг ичида хинолин хосилалари алохида ўрин тутади. СОVID-19 касаллигини даволашда ишлатилиб келинаётган асосий дори воситаларидан бири “Chloroquine” препарати хам хинолин асослидир. Rutaceae оиласи ўсимликларда кўп миқдорда учрайдиган алкалоидлар билан модификация реакцияларини олиб бориш замонавий илмий тадқиқот мавзуларидан бири хисобланади.
Мақсад. 2-арилхинолин алкалоиди дубамин асосида олинган 6ʹ-аминодубаминни турли ароматик кислоталар билан амидларини синтез қилиш.
Методология. 6ʹ-аминодубамин асосида амидлар синтези 2-хил усулда амалга оширилди. Синтез қилинган моддаларнинг тузулиши физик-кимёвий усуллар билан исботланди.
Илмий янгилиги. Биринчи марта 6ʹ-аминодубаминнинг ароматик кислоталар билан амидлари синтез қилиб олинди.
Олинган натижалар. 2-(4ʹ,5ʹ-метилендиокси-2ʹ-(N-ариламидо)-фенил)-хинолинлар юқори унумлар (60.4-80.1%) билан синтез килинди ва олинган моддаларнинг тузилиши ИҚ, масс, 1Н ва 13С ЯМР спектроскопик усуллар ёрдамида исботланди.
Калит сўзлар: Rutaceae, Haplophyllum, 6ʹ-аминодубамин, ароматик кислоталар, амидлар, цитоток.
Ҳусусиятлари:
-2-(4ʹ,5ʹ-метилендиокси-2ʹ-(N-ариламидо)-фенил)-хинолинлар синтез қилинди;
- амидлар синтезига реагент (тионилхлорид) таъсири ўрганилди;
- ИҚ-, масс, 1Н ва 13С ЯМР спектроскопик усуллар ёрдамида синтез қилинган моддалар тузилиши тахлил қилинди.
Цитата келтириш: А. Р. Ниязметов, В. И. Виноградова, У. Б. Хамидова, М. Р. Умарова, С. Ф. Арипова. 2- (4ʹ, 5ʹ-метилендиокси-2ʹ- (N-ариламидо) - фенил) - хинолинларнинг синтези // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.69-74.
Қабул қилинди: 23.06.2021; Рухсат этилди: 09.07.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
УДК 665.5
М. Ж. Махмудов, Ф. И. Муртазоев
АИ-80 БЕНЗИННИНГ СИФАТИГА ОКТАН СОНИНИ ОШИРУВЧИ ҚЎНДИРМАЛАР ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ
Бухоро мухандислик технология институти, Бухоро, e-mail: makhmudov.mukhtor@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Юқори октанли бензин фракциясига бўлган талаб дунё бозорида жадал суръатларда ортиб бормоқда. Бензиндан фойдаланишнинг ортиб бориши нефтни қайта ишлаш заводларида юқори октанли бензин фракцияларини ишлаб чиқаришнинг бир қатор жараёнларини жорий қилиш заруриятига олиб келади. НҚИЗ да бензин олиш жараёнларида октан сонини оширувчи қўндирмалардан фойдаланиш муқобил ечимларидан биридир.
Ишнинг мақсади – АИ-80 автомобил бензинини детонацион ва экологик хоссаларини яхшилаш ва замонавий Европа спецификациялари талабларига жавоб берувчи бензин олиш мақсадида уни тадқиқ қилиш.
Методология. Мақолада бензиннинг физик, физик – кимёвий хоссаларини, функционал таркибини, автомобил бензинида ва турли тозалаш жараёнларидан ўтган бензинда борувчи жараёнларни аниқлаш имконини берувчи комплекс усуллар қўлланилган.
Илмий янгилиги. Биринчи марта маҳаллий АИ-80 бензинига октан сонини оширувчи ММА ва МТБЭ қўндирмаларнинг таъсири, детонацион хусусиятининг ўзгариши аниқланди.
Олинган натижалар. МТБЭ қўндирмаси билан АИ-80 бензининг октан сони И.М. – 80.8 дан И.М. – 90.2 га қадар ошди. 0.5-2.5% миқдорлар оралиғида ММАнинг қўшилиши билан АИ-80 бензининг октан сони ўртача М.М. – 2.8 ва И.М. – 4.3 га кўтарилди.
Калит сўзлар: бензол, изопропил спирт (ИПС), метил-трет-бутил эфири (МТБЭ), монометиланилин (ММА), октан сони
Ҳусусиятлари:
- ММА ва МТБЭ қўндирмаларни қўшиш орқали АИ-80 бензининг октан сони кўтарилади;
- қўндирмалар билан ва усиз бензиннинг физик – кимёвий хоссаларининг ўзгариши.
Цитата келтириш: М. Ж. Махмудов, Ф. И. Муртазоев. АИ-80 бензиннинг сифатига октан сонини оширувчи қўндирмалар таъсирини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.74-80.
Қабул қилинди: 23.06.2021; Рухсат этилди: 07.07.2021; Нашр этилди: 09.07.2021
* * *
АНАЛИТИК КИМЁ
УДК 543.422:546.817
М. А. Аширов, Л. М. Халилова, З. А. Сманова
ҚЎРҒОШИН ИОНЛАРИНИ АНИҚЛАШ УЧУН ИММОБИЛИЗАЦИЯ ҚИЛИНГАН АМИДО-ҚОРА РЕАГЕНТИ
1Хорезм Маъмун академияси, Ўзбекистон, Хива ш., е-mail: mansur.ashirov.86@mail.ru, 2Мирзо Улугбека номидаги Ўзбекистон миллий университети Тошкент ш., е-mail: smanova.chem@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Ҳар хил полимер материалларда (ташувчиларда) иммобилизация қилинган реактивларга бўлган қизиқишнинг асосий сабаби олдиндан ажратиш қилмай туриб, элементларни танлаб олиш ва аниқлаш имкониятининг мавжудлиги билан боғлиқ. Ташувчиларнинг сорбцион хусусиятларининг юқори бўлганлиги, мураккаб композицияли ва катта ҳажмдаги эритмалардан элементларни концентрациялаш ва ажратиб олиш учун иммобилизация қилинган комплекслаштирувчи реактивлардан фойдаланиш имконини беради.
Ишнинг мақсади - полимер материалларда иммобилизация қилинган амидо-қора реагенти ёрдамида қўрғошин ионларини аниқлашнинг сорбцион-спектрофотометрик усулини ишлаб чиқишдир.
Методологияси. Ишда нур қайтариш спектрофотометрия, шунингдек сорбцион-спектрофотометрик методлари ишлатилган. Вақт, атроф-муҳит, ҳарорат ва бошқа омилларга боғлиқ равишда иммобилизация қилиш ва комплексланишнинг мақбул шартлари ўрганилган.
Илмий янгилиги. Полимер толасида иммобилизация қилинган амидо қора воситасида, қўрғошин ионларини сорбцион-спектрофотометрик усулда аниқлаш усули ишлаб чиқилди, бу дастлабки аниқлаш усулларининг аналитик ва метрологик параметрларини яхшилашга имкон берди.
Олинган натижалар. Қўрғошин (II) ионларини иммобилизацияланган амидо қора билан толали сорбентда иммобилизация қилиш ва комплекслаштиришнинг мақбул шартлари аниқланди, шунингдек, pH нинг қўрғошин (II) ионларининг сорбциясига таъсирини ўрганиш жараёнида, сорбентнинг pH даражаси 4.0-6.0 гача бўлиб, 90% гача қўрғошин (II) сорбция бўлиши аниқланди.
Калит сўзлар: аналитик реагент, амидо-қора, иммобилизация, сорбцион-спектроскопия, сорбция, қўрғошин (II) ионлари.
Хусусиятлари:
- иммобилизация қилинган реагентларни реал объектларда ишлатиш соҳасидаги тадқиқотлар;
- қўрғошин ионларини концентрациялаш, ажратиб олиш ва иммобилизация қилинган реагентлар ёрдамида аниқлаш.
Цитата келтириш: М. А. Аширов, Л. М. Халилова, З. А. Сманова. Қўрғошин ионларини аниқлаш учун иммобилизация қилинган амидо-қора реагенти // Ўзбекистон кимё журнали. -2021. -№3. -Б.81-87.
Қабул қилинди: 11.06.2021; Рухсат этилди: 08.07.2021; Нашр этилди: 31.05.2021
* * *