НАШРНИНГ 1 СОНИ

ФИЗИК КИМЁ

Ф. Г. Рахматкариева, М. Х. Коххаров, О. К. Эргашев, Х. Н. Бахронов, И. И. Абсалямова

CaA  (M-22)  ЦЕОЛИТИДА АММИАК АДСОРБЦИЯСИНИНГ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ЭНТРОПИЯСИ ВА ИЗОТЕРМАСИ

ЎзФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Нефт ва газ хом ашёсини қайта ишлашда катализаторлар ва адсорбентлардан фойдаланиш потенциал импорт ўрнини босувчи аналогларни чуқур ўрганишни талаб қилади.

Ишнинг мақсади. Синтетик цеолит CаА (М-22) даги аммиак адсорбциясининг изотермаси ва дифференциал иссиқлик ва энтропиясини ўрганиш.

Методология. Тадқиқотлар универсал юқори вакуумли қурилмада ўтказилди, бу адсорбатни 0.1% аниқлик билан газларни ҳажмий ва суюқликни ҳажмий усуллардан фойдаланган ҳолда аниқлаш имконини беради.

Илмий янгилиги. Илк бора CаА (М-22) цеолитида аммиак адсорбциясининг асосий энергия хусусиятлари адсорбцион-микрокалориметрик усул ёрдамида аниқланди, эркин энергия ва адсорбция энтропиясининг дифференциал қийматлари ҳисоблаб чиқилди ва адсорбентнинг адсорбцион-энергия хусусиятлари ва кристаллокимёвий тузилиши,  ҳамда адсорбентнинг тешик бўшлиғини тўлдириш ҳудудида цеолитда катионлар билан аммиакнинг ион-молекуляр кластерларини шакллантириш механизми аниқланди.

Олинган натижалар. Аммиак адсорбцияси энтропиясининг босқичли табиати аниқланди. Энтропия минтақаси цеолит таркибидаги натрий ва калций катионлари сони билан ўзаро боғлиқ.

Калит сўзлар: цеолит, адсорбция, энтропия, изотерм, ҳарорат, микрокалориметр, аммиак.

Хусусиятлари:

-CаА (М-22) цеолитида аммиак биринчи координацион сферада адсорбсияланади;

- аммиак димерик ион-молекуляр комплексни 2NН₃:Са²⁺ ҳосил қилади;

- аммиак молекулалари иккинчи координацион сфера билан ўзаро таъсир қилади;

-  Cа²⁺:2NН₃:2NН₃ комплекс ҳосил бўлади.

Цитата келтириш: Ф. Г. Рахматкариева, М. Х. Коххаров, О. К. Эргашев, Х. Н. Бахронов, И. И. Абсалямова CaA  (M-22)  цеолитида аммиак адсорбциясининг дифференциал энтропияси ва изотермаси// Ўзбекистон кимё журнали. -2024. -№1. -Б. 3-9.

Қабул қилинди: 07.02. 2024;  Рухсат этилди: 14.03.2024;  Нашр этилди: 22.04.2024

***

1,2А.F. Ishankulov, 1Z. R. Islomova, 1Q. F. Xalilov, 2Y. G. Galyametdinov, 1N. Q. Muxamadiev

KO'P KOMPONENTLI KVANT NUQTALARGA ASOSLANGAN NANOKOMPOZITLARNING FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI

 

¹Samarqand Davlat universiteti, Samarqand, O‘zbekiston, E-mail: ishankulov-alisher@mail.ru

²Qozon Milliy tadqiqot texnologik universiteti, Qozon, Rossiya.

 

Реферат. Муаммонинг kelib chiqishi. Yarimo'tkazgichli nanozarrachalarni o'rganish tobora ko'proq e'tiborni tortmoqda, chunki ularning yuqori intensivli optik o'lcham xususiyatlariga bog’liq.

Ishning maqsadi. Sintez sharoitlarining gibrid CdSe/ZnS va triplet CdSe/CdS/ZnS kvant nuqtalarini optik-o’lcham xususiyatlariga ta'sirini o’rganish.

Metodologiya. Sintez jarayonida olingan kvant nuqtalarning yutilish spektrlari Perkin Elmer Instrumental LAMBDA 35 spektrofotometrida o’rganildi. Lyuminestsentsiya spektrlari esa Cary Eclipse (Varian) spektrofluorimetrida qayd etildi, о'lchovlar 20-25ºC haroratda amalga oshirildi. Kvant nuqtalar (KN) ning gidrodinamik o’lchami Malvern Zetasizer Nano zarrachalar  yorug'likning dinamik sochilishi usuli orqali aniqlandi.

Ilmiy yangiligi. Ilk bora sintez jarayoni stabilizatorlar ishtirokida gibrid CdSe/ZnS va triplet CdSe/CdS/ZnS kvant nuqtalarining "yadro-qobiq" hamda “yadro/qobiq/qobiq” tipidagi modifikatsiyasi amalga oshirildi. Kvant nuqtalarning (klasterlarning) yutilish va lyuminestsentsiya spektrlari tahlil qilindi, ularning morfologiyasi va o‘lcham parametrlari aniqlandi.

Olingan natijalar. 20 daqiqa sintez vaqti bilan namuna uchun lyuminestsentsiyaning maksimal kvant samaradorligiga erishildi. ZnS qobig'ining o'sishi kvant unumining qo'shimcha ravishda 4,7% dan 55,9% gacha oshishiga hamda lyuminestsentsiya cho'qqisining qisqa to'lqinli hududga ko’chishiga olib keldi. Gibrid CdSe/ZnS va triplet CdSe/CdS/ZnS kvant nuqtalariga asoslangan komponentlarning optimal miqdori aniqlandi.

Kalit so’zlar: sintez, prekursor, kvant nuqtalari, qobiq, lyuminestsentsiya.

Xususiyatlari:

- KN yuzasida kadmiy atomlarining rux atomlariga almashinuvi;

- kvant unumi 4,7% dan 55,9% gacha oshishi kuzatildi;

- gibrid va triplet kvant nuqtalarining ma'lumotlar bazasi boyitilgan;

- Kt ning "o'lchovli optik" xususiyatlarining parametrlari.

Tsitata keltirish: А.F. Ishankulov, Z. R. Islomova, Q. F. Xalilov, Y. G. Galyametdinov, N. Q. Muxamadiev Ko'p komponentli kvant nuqtalarga asoslangan nanokompozitlarning fizik-kimyoviy xossalari// O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 9-14.

Qabul qilindi: 19.02.2024; Ruxsat etildu: 02.04.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

S. N. Kamolov, A. R. Safarov, A. Sh. Jo`rayev, A. K. Fayziyeva, A. B. Ibragimov

MIS (II) ATSETATNING P-NITROANILIN VA ETILENDIAMIN ASOSIDAGI YANGI KOMPLEKS BIRIKMASI VA TADQIQI

 

¹O‘zbekiston Milliy universiteti, ²O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Umumiy va noorganik kimyo instituti

Abstrakt. Muammoning kelib chiqishi. Koordinatsion birikmalar tuzilmalarini, shu jumladan organometaliklarni o'rganish oldindan belgilangan xususiyatlarga ega biofarmatsevtikalarni sintez qilishning muhim shartidir.

 Ishning maqsadi. [(Cu(CH₃COO)₂)₄(EDA)₂(H₂O)₂](PNA)₂ kompleksini sintez qilish va turli fizik tadqiqot usullari yordamida uning tarkibi va tuzilishini tahlil qilishdir.

Metodologiya. Kompleks birikmalarning tuzilishi Rentgen struktur analiz, infraqizil (Bruker Invenio S-2021), ultrabinafsha (Specord 200 Plus) spektroskopik, termogravimetrik va differensial termik analiz (Model: KL-JS-100A) usullar bilan o’rganildi.

Ilmiy yangiligi. [(Cu(CH₃COO)₂)₄(EDA)₂(H₂O)₂](PNA)₂ koordinatsion birikmasini sintezlash sharoitlari o’rganildi, ularning tuzilishi fizik tadqiqot usullar bilan aniqlandi.

Olingan natijalar. Natijalar etilendiamin (EDA) va p-nitroanilin (PNA) ligandlarini o’z ichiga olgan yangi mis asetat kompleksining muvaffaqiyatli sintezini ko’rsatadi, shuningdek monodentat ligandlari vazifasini bajaradigan to’rtta atsetat ioni (CH3COO-) bilan koordinatsion aloqalarni hosil qiladi, ikkita EDA molekulasi azot atomlari orqali mis ioni bilan koordinatsion aloqalarni hosil qiluvchi bidentat ligandlar bo’lib xizmat qiladi.

Kalit so‘zlar: p-nitroanilin, mis asetat, etilendiamin, koordinatsion birikma, rentgen strukturaviy tahlil, elektron o’tishlar, termogravimetrik usuli.

Xususiyatlari:

- Cu²⁺ ionining p-nitroanilin va etilendiamin bilan o'zaro ta'siri

- koordinatsion birikmalar tuzilmalarini tahlil qilish

Tsitata keltirish: S. N. Kamolov, A. R. Safarov, A. Sh. Jo`rayev, A. K. Fayziyeva, A. B. Ibragimov Mis (II) atsetatning p-nitroanilin va etilendiamin asosidagi yangi kompleks birikmasi va tadqiqi // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 14-22.

Qabul qilindi: 23.02.2024; Ruxsat etildu: 14.04.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

R. A. Payg‘amov, I. D. Eshmetov, O. M. Valiyeva

O‘SIMLIK CHIQINDILARI ASOSIDA OLINGAN UGLERODLI ADSORBENTLARDA BENZOL BUG‘LARI ADSORBSIYASI

¹ЎзФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент, ²Қўқон давлат педогогика институти, Қўқон, Ўзбекистон

 

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Daraxtlarga ishlov berish jarayonlarda turli sanoat tarmoqlari uchun qimmatli xom ashyo bo'lgan chiqindilar ishlab chiqariladi.

 Ishning maqsadi. Mahalliy daraxt poyasi chiqindilari asosida import o‘rnini bosuvchi ko‘mir adsorbentlar olish va ularda organik moddalar adsorbsiyasi hamda adsorbsiya termodinamikasining o‘ziga xos hususiyatlarini aniqlashdan iborat.

Metodologiya. Olingan yangi ko‘mir adsorbentlarning yuqori vakuumli kalorimetrik qurilmada benzol bug‘larining adsorbsiya izotermalari va sorbsion-struktura ko‘rsatkichlari aniqlandi.

Ilmiy yangilik. Chinor daraxti poyasi chiqindilarini kaliy ishqori yordamida faollantirib olingan ko‘mir adsorbentlarning benzol bug‘i adsorbsiyasi asosida struktur-sorbsion xususiyatlari aniqlangan.

Olingan natijalar. Adsorbsiya izotermalaridan Ko‘mir+KOH (1:5) benzolni adsorbtsiyalanish miqdori: Ko‘mir-500 dan 3,8 marta, Ko‘mir+KOH (1:1) dan 2,2 marta, Ko‘mir+KOH (1:2) dan 1,8 marta, Ko‘mir+KOH (1:3) dan 1,5 marta va Ko‘mir+KOH (1:4) dan 1,2 marta yuqori bo‘lishi aniqlandi.

Kalit so‘zlar: faollantirilgan ko‘mir, benzol, izoterma, adsorbsiya, solishtirma sirt yuza, faollantirish, monoqavat sig‘imi, g‘ovaklik.

Xususiyatlari:

- mahalliy hom ashyolardan arzon narxlarda yuqori adsorbsion ko‘mir adsorbent;

- adsorbent yuqori fizik va mexanik xususiyatlarga ega;

- olingan ko‘mir adsorbentlarning adsorbsion xossalari yoqori ekanligi.

Tsitata keltirish: R. A. Payg‘amov, I. D. Eshmetov, O. M. Valiyeva O‘simlik chiqindilari asosida olingan uglerodli adsorbentlarda benzol bug‘lari adsorbsiyasi // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 22-27.

Qabul qilindi: 05.03.2024; Ruxsat etildu: 16.04.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

 

Ё. Т. Сафаров, С. Н. Расулова, В. П. Гуро, Х. Ф. Адинаев, Э. Б. Абдурахмонов, М. А. Ибрагимова

САНОАТ МОЛИБДЕН МАҲСУЛОТИ КУЙИНДИ ДОНАЛАРИНИНГ СОРБЦИОН ХУСУСИЯТЛАРИ

ЎзФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. ”Олмалиқ КМК” АЖ да молибден саноат махсулот куйиндиси молибденит концентратини 8-10% каолин боғловчиси асосида донадорлаб, куйдириб олинади. Куйинди таркибидаги каолин уни қайта ишлашни қийинлаштиради.

Мақсад: саноат молибден махсулоти куйинди доналарининг сорбцион хусусиятини ўрганиш.

Методология. Каолин ва органик боғловчили шихта асосида олинган МоК доналари печда куйдирилди, МСМ куйинди доналарининг ғоваклиги адсорбцион калориметрик қурилма ёрдамида аниқланди.

Илмий янгилиги. Органик боғловчилар асосидаги МСМ куйиндиси каолин боғловчиси асосидаги куйундига солиштирганда, ғовак структура ҳосил қилиши аниқланди.

Олинган натижалар. Каолин ва органик боғловчилар асосидаги МСМ куйинди доналарига сув буғи ва азот сорбцияси ўрганилган.

Калит сўзлар: молибденит концентрати, куйинди, боғловчи, адсорбция изотермаси, ғовакли тузилиш, моноқават, солиштирма юза.

Хусусиятлари:

- молибденит концентратини органик боғловчилар билан донадорлаш;

- куйиндининг ғовакли тузилиши рений (VII) оксидининг сублимациясини осонлаштиради;

- МСМ куйундисининг ғовакли тузилиши уни қайта ишлашни осонлаштиради.

Цитата келтириш: Ё. Т. Сафаров, С. Н. Расулова, В. П. Гуро, Х. Ф. Адинаев, Э. Б. Абдурахмонов,

М. А. Ибрагимова Саноат молибден маҳсулоти куйинди доналарининг сорбцион хусусиятлари // Ўзбекистон кимё журнали. -2024. -№1. -Б. 28-32.

 

Қабул қилинди: 19.02.2024;  Рухсат этилди: 23.03.2024;  Нашр этилди: 22.04.2024

***

НООРГАНИК КИМЁ

А. А. Эминов, М. А. Торениязов, Ал. А. Эминов, З. Р. Қодирова

ҚОЛИПЛАНГАН МАТЕРИАЛЛАР УЧУН ОЛОВБАРДОШ МАССАНИНГ ТЎЛДИРУВЧИЛАР ТАРКИБИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ

ЎзФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Силикат ва қийин эрувчан материаллар ишлаб чиқаришда экологик муаммоларга кўпроқ эътибор қаратилмоқда. Улардан алуминосиликат оловбардош материаллари  энг кенг тарқалган.

Ишнинг мақсади. Гилсимон хом ашё ва алюминий оксиди бўлган иккиламчи ресурслар асосида пиширилган қолипланган материаллар учун оловбардош массаларнинг тўлдиргичлари таркибини ишлаб чиқиш.

Методология. Лаборатория тажриба ишлари замонавий физик-кимёвий усулларини қўллаб амалга оширилган.

Илмий янгилиги. Ишлаб чиқилган тўлдиргичлар билан алюмосиликат оловбардош массаларининг тавсия этилган таркиблари анча юқори физик- хусусиятларга эга ва юқори ҳароратли печлар ва агрегатлар учун қоплама материали сифатида тавсия этилганлиги аниқланди.

Олинган натижалар. Маҳаллий хомашё базасидан оқилона фойдаланиш ва уларнинг оқилона ривожланиши импорт ўрнини босувчи ишлаб чиқаришни ташкил этиш имконини беради.

Калит сўзлар: каолин, алюмосиликат, тўлдирувчи, термочидамлилик,  оловбардошлик, футеровка материаллари.

Ҳусусиятлари:

- физик-кимёвий ва термомеханик кўрсаткичлари аниқланган;

- тўлдирувчи глинозем миқдорини созлаш билан аниқланган.

Цитата келтириш: А. А. Эминов, М. А. Торениязов, Ал. А. Эминов, З. Р. Қодирова Қолипланган материаллар учун оловбардош массанинг тўлдирувчилар таркибини ишлаб чиқиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2024. -№1. -Б. 33-38.

Қабул қилинди: 19.02.2024;  Рухсат этилди: 03.03.2024;  Нашр этилди: 22.04.2024

***

A. E. Toshtemirov, X. X. Turayev, I. A. Umbarov, J. M. Ashurov, A. T. Djalilov

1,10-FENANTROLIN VA KADMIY (II) ATSETAT ASOSIDA YANGI  KOMPLEKSI SINTEZI VA TADQIQOTI

¹Termiz davlat universiteti, st. Barkamola Avloda, Termiz, ²O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi O.S.Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo instituti, Toshkent, ³O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Toshkent Kimyo-texnologiya instituti, Toshkent.

Referat. Muammoning kelib chiqishi. N va O- donor markazli ligandlar tutgan metall komplekslarni sintez qilish va ularni o'rganish koordinatsion kimyoda raqobatbardosh muvofiqlashtirish muammosini hal qiladi va ularni floresan, mikroblarga qarshi, fungitsid gerbitsidlar va biostimulyatorlar sifatida amalga oshirish uchun muhimdir.

Maqsad. 1,10-fenontrolinni o‘z ichiga olgan metall komplekslarini olish, shuningdek, sintezlangan birikmaning tuzilishini, fizik kimyoviy xossalarni aniqlash.

Metodologiya.Tadqiqotda asosiy usul sifatida xona xaroratida avtomatik Xcalibur R Oxford Diffraction difraktometri yordamida amalga oshirilgan rentgen kristollografiyasi qo‘llanilgan.

Ilmiy yangiligi.Yangi aralash ligandli kompleksning kristall tuzulishi va molekulyar tavsiflari ilk marotaba qo‘lga kiritilgan.

 Olingan natijalar. Kadmiy atsetat, fenantrolin ligandi, sirka kislota va kristalizatsiya suv molekulasi ishtirokida [(CH₃COO)₂(C₁₂H₈N₂)₂Cd](2CH₃COOH·2H₂O) tarkibli kompleks birikma sintez qilingan. Uning tuzilishi rentgen nurlari diffraktsiyasi yordamida aniqlandi.

Kalit so‘zlar: 1,10-fenontrolin (Phen), sirka kislota, kristall struktura, H-bog‘ energiya, Hershfelt yuzi.

Xususiyatlari:

 - kompleks birikma [(CH₃COO)₂(C₁₂H₈N₂)₂Cd](2·CH₃COOH·2H₂O)

Tsitata keltirish: A. E. Toshtemirov, X. X. Turayev, I. A. Umbarov, J. M. Ashurov, A. T. Djalilov 1,10-fenantrolin va kadmiy (II) atsetat asosida yangi  kompleksi sintezi va tadqiqoti // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 39-49.

Qabul qilindi: 12.03.2024; Ruxsat etildu: 04.04.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

Ж. М. Кушоков, А. А. Маматалиев, С. А. Буриев, Ш. С. Намазов

ФОСФОР ТУТГАН ОҲАКЛИ-АММИАКЛИ СЕЛИТРА

ЎзФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент

Реферат. Муаммони ўрганилганлик даражаси. Аммиакли селитра (АС) дунёда энг кенг тарқалган, самарали ва концентрланган азотли ўғитлардан бири ҳисобланади. У қишлоқ хўжалигида барча турдаги экинлар ва барча тупроқларда қўлланилади. Аммо, унинг иккита камчилиги ёпишқоқлик ва портловчанлик хоссаси мавжуд. АСнинг портловчанлик муаммоси унинг ёпишқолик муаммосидан жиддийроқдир. Европада оҳак-аммиакли селитра (ОАС) олишда доломит минералини (ДМ) ёки бўрни унинг эритмаси ёки суюқланмасига киритиш орқали ишлаб чиқариш энг кенг тарқалган. Россияда суперфосфор кислотасидан олинадиган суюқ комплекс ўғитни, а Ўзбекистонда эса оддий фосфарит унини (ОФУ) унинг суюқланмасига киритиш орқали портлаш хавфи камайтирилган ОАС ишлаб чиқариш ўзлаштирилган. Бундан кўринадики, энг яхши натижалар карбонатли (оҳактош, доломит, бўр) ва фосфорли (суперфосфор кислотаси ва ОФУ) қўшимчалардан фойдаланиш орқали эришилган. Ўзбекистоннинг мавжуд ресурслари портлаш хавфи камайтирилган АС ишлаб чиқаришни яратиш имконини беради.

Ишнинг мақсади. АС суюқланмаси, ДМ ва ОФУ асосида донадорланган фосфорли ОАС олиш жараёнини ўрганиш.

Методология. Аммиакли селитра суюқланмасига майдаланган доломит минерали ва фосфорит унини киритиш, сўнгра нитратли-карбонатли-фосфатли суюқланмаларни сочиш усулида донадорлаш, ундан ташқари олинган фосфорли ОАСнинг таркиби ва хоссаларини маълум таҳлил усуллар билан ўрганиш.

Илмий янгилиги. Донадорланган мураккаб фосфорли ОАСни олиш учун карбонат қўшимчаси сифатида доломит минерали, фосфат қўшимчаси сифатида эса оддий фосфорит уни қўлланилган.

Олинган натижалар. Фосфор тутган ОАС намуналарини олишда АС : ДМ : ОФУ оғирлик нисбати 100 : 0.5 : 0.5 дан 100 : 25 : 25 гача оралиқда ўзгартирилди. Нитратли-карбонатли-фосфатли суюқланмани донадорлаш учун сочиш усули қўлланилди. Селитра суюқланмаси карбонат ва фосфат хом ашёсини фаоллаштириши яъни, ундаги ўсимлик ўзлаштира олмайдиган Р2О5, СаО ва MgO шаклини ўсимлик ўзлаштира оладиган шаклга ўтказиши кўрсатилган. Бунда, серпентинит магний нитрати ҳосил бўлиши билан конверсияга учрайди. Модификациянинг асосий кўрсатгичи бу доналарнинг мустаҳкамлиги ҳисобланади. Агарда у тоза АСда 1.32 МПа га тенг бўлса, АС : ДМ : РФМ = 100 : 0.5 : 0.5 ва 100 : 25 : 25 масса нисбатларида олинган ўғитлар учун 3.58 ва 12.45 МПа ни ташкил этади.

Калит сўзлар: Аммиакли селитра, доломит минерали, фосфорит уни, фосфор тутган ОАС, таркиб ва хоссалар.

Хусусиятлар:

-           АС суюқланмасига ДМ ва ОФУни қўшиш йўли билан фосфорли ОАС олинган. Уларнинг таркиби ва баъзи хоссалари ўрганилган.

Цитата келтириш: Ж. М. Кушоков, А. А. Маматалиев, С. А. Буриев, Ш. С. Намазов Фосфор тутган оҳакли-аммиакли селитра // Ўзбекистон кимё журнали. -2024. -№1. -Б. 49-56.

Қабул қилинди: 27.02.2024;  Рухсат этилди: 13.04.2024;  Нашр этилди: 22.04.2024

***

F. B. Chavlieva, B. B. Turakulov, A. U. Erkaev., B. Kh. Kucharov, B. T. Koshanova., M. S. Dzhandullaeva, A. M. Reimov

KAUSTIK SODA ISHLAB CHIQARISH UCHUN ISHLAB CHIQILGAN SULFAT KISLATANING KIMYOVIY VA FIZIK-KIMYOVIY XUSUSIYATLARI

¹O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Umumiy va noorganik kimyo instituti, ²Qoraqalpoq davlat universiteti, ³Toshkent kimyo-texnologiya instituti, E-mail: nmktbehzod@mail.ru

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Sulfat kislota chiqindilari ko'plab kimyoviy va neft-kimyo ishlab chiqarish jarayonlarida hosil bo'ladi va uning miqdori juda katta. Zamonaviy kimyo va neft-kimyo ishlab chiqarishni yanada rivojlantirish uchun uning xususiyatlarini batafsil o'rganish talab etiladi.

Maqsad. Ushbu ishning maqsadi kaustik soda ishlab chiqarishdan chiqindi sulfat kislotaning kimyoviy va fizik-kimyoviy xususiyatlarini batafsil o'rganishdir.

Metodologiya. Faza tarkibini, yuzaga keladigan tarkibiy va strukturaviy o'zgarishlarni va dastlabki namunalar va qattiq mahsulotlarni aniqlashni o'rganish uchun fizik-kimyoviy tadqiqot usullari qo'llanildi, masalan: spektrometr (ICP), termografiya (DCK), IQ spektroskopiyasi, skanerlash elektron mikroskopiyasi va boshqalar.

Ilmiy yangiligi. Birinchi marta kaustik soda ishlab chiqarishdan chiqindi sulfat kislotaning kimyoviy va fizik-kimyoviy xossalari texnologik parametrlarga qarab o‘rganildi.

Olingan natijalar. Ishlatilgan sulfat kislotaning kimyoviy tarkibi o'rganilib, uning xlor bilan ifloslanganligi va suv bilan suyultirilganligi, xlor esa so'rilgan yoki kimyoviy bog'langan holda bo'lishi mumkinligini ko'rsatdi. Bu kislotaning haroratga bog'liq reologik xossalari ham o'rganildi.

Kalit so‘zlar: sarflangan sulfat kislota, kaustik soda, tarkibi, zichligi, yopishqoqligi, issiqlik barqarorligi.

Xususiyatlari:

- sarflangan sulfat kislotaning asosiy aralashmalari xlor va HCl;

- sarflangan sulfat kislota tarkibidagi issiqlik barqarorligi va HCl ning texnologik ko'rsatkichlariga bog'liqligi.

Tsitata keltirish: F. B. Chavlieva, B. B. Turakulov, A. U. Erkaev., B. Kh. Kucharov, B. T. Koshanova., M. S. Dzhandullaeva, A. M. Reimov kaustik soda ishlab chiqarish uchun ishlab chiqilgan sulfat kislataning kimyoviy va fizik-kimyoviy xususiyatlari // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 56-61.

Qabul qilindi: 16.02.2024; Ruxsat etildu: 24.03.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

ОРГАНИК КИМЁ

F. A. Zulpanov, A. R. Xurramov, X. M. Bobаkulov, B. J. Elmuradov

3-ALKIL-2-METILXINAZOLIN-4-ON GOMOLOGLARINING SAMARALI SINTEZI

O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi O‘simlik moddalari kimyosi institute, Oʻzbekiston. Elektron pochta: zulpanovf@gmail.com

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Kondersirlangan geterotsiklik birikmalar sintezi va biologik faolligini o’rganish natijasida yangi dorivor preparatlar ishlab chiqilmoqda, shu jumladan, 3-alkil-2-metilxinazolin-4-on hosilalari, ularning yangi biofaol hosilalarini aniqlandi. Ular asosida yangi dorivor preparatlar ishlab chiqarish dolzarb vazifalardan biri hisolanadi.

Ishning maqsadi. Geterosiklizatsiya reaksiyasi orqali dastlabki modda 2-metilxinazolin-4-onni qulay va samarali sintez usulini ishlab chiqish va ular asosida turli xil alkillovchi agentlar ishtirokida 3(H)almashingan-2-metilxinazolin-4-onlar sintezini amalga oshirish. Olingan moddalarning kimyoviy tuzilishlarini zamonaviy fizikaviy tadqiqot usullari IQ, 1H vа 13С YaMR spektroskopiyasi yordamida aniqlash.

Metodologiya. 2-metilxinazolin-4-on asosida 3-alkil-2-metilxinazolin-4-onlaarni (2,3-dimetilxinazolin-4-on va boshqalar) sintez qilish, olingan moddalarning tuzilishlarini fizikaviy tadqiqot usullari: IQ, 1H ва 13С YaMR spektroskopiyasi spektrlari yordamida o’rganildi va reaktsiyalarning borishiga ta’sir etuvchi omillar tahlil qilindi.

Ilmiy yangilik. Geterosiklizatsiya reaksiyasining mutloq unumlarda 2-metilxinazolin-4-on sintez qilishning takomillashgan usuli ishlab chiqildi. Olingan modda asosida alkil birikmalarning yangi vakillari sintez qilindi.

Olingan natijalar. o-Aminobenzoy kislota bilan tioatsetamidning o’zaro reaksiyasi natijasida, yuqori unumlar bilan 2-metilxinazolin-4-onni samarali va qulay sintez usuli ishlab chiqildi hamda shu modda asosida 3-alkil-2-metilxinazolin-4-onlarni yangi hosilalari sintez qilindi. Olingan moddalarning tuzilishlari fizikaviy tadqiqot usullari yordamida o’rganildi, taklif etilgan tuzilishga mos ekanligi to’liq isbotlandi.

Kalit so’zlar: o-aminobenzoy kislota, tioatsetamid, halqalanish, alkilgalogenidlar, alkillash, 2-metilxinazolin-4-on, 3-alkil-2-metilxinazolin-4-onlar, IQ, 1H va 13С YaMR spektroskopiyasi.

Xususiyatlari:

- o-Aminobenzoy kislota va tioatsetamid ishtirokida geterosiklizatsiya reaksiyasi amalga oshirildi.

- 2-metilxinazolin-4-onni alkilgalogenidlar ishtirokida 3-alkil-2-metilxinazolin-4-onlar sintez qilindi.

- IQ, 1H va 13С YaMR spektroskopiya usullari  yordamida ularning tuzilishlari tadqiq qilindi.

Tsitata keltirish: F. A. Zulpanov, A. R. Xurramov, X. M. Bobаkulov, B. J. Elmuradov  3-Alkil-2-metilxinazolin-4-on gomologlarining samarali sintezi // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 62-70.

Qabul qilindi: 16.02.2024; Ruxsat etildu: 30.03.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

F. R. Jumabayev, S. A. Pardaboyeva, M. D. Orifjonova, M. Sh. Karimov, A. T. Sharipov

LIPOY KISLOTANING KADMIY (II) BILAN KOMPLEKS BIRIKMASI: SINTEZI, XIRSHFELD SIRT TAHLILI VA MOLEKULYAR DOKING TADQIQOTLARI

Toshkent farmatsevtika instituti, Toshkent, O‘zbekiston.E-mail: farhodjumaboyev1@gmail.com

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Metallokomplekslar asosida olingan dori vositalar saraton kimyoterapiyasida keng qoʻllanilib kelinmoqda. Kadmiy komplekslari saraton hujayralarining ko'payishini cheklashi ko'rsatilgan.

Maqsad. Lipoy kislota (LK) va kadmiy (II) tuzlari ishtirokida kompleks birikma sintezi, molekulyar doking tahlilini oʻrganish.

Metodologiya. Rentgen tuzilish tahlillar natijasida olingan monokristall cif fayli asosida kompleksning Xirshfeld sirti yuzasi tahlil qilindi. Nishon oqsillar sifatida tanlab olingan 1ZSX, 1X2H, 1C8L va 1H5U larning molekulyar doking tadqiqotlari Way2Drug va CB-Dock2 onlayn dasturlari yordamida amalga oshirildi.

Ilmiy yangilik. Ilk bora lipoy kislotaning kadmiy (II) tuzlari bilan ishqoriy muhitda kompleks birikmasi sintez qilindi. Bu kadmiy (II) ionlarini kamroq zararli lipoik kislota bilan muvofiqlashtirish orqali kadmiyning saraton hujayralari proliferasiyasini cheklash imkon beradi, bu esa oʻz navbatida kadmiyning nojoʻya ta'sirini kamaytiradi.

Olingan natijalar. Standart ligand lipoy kislota ga nisbatan [Cd(LK)2(H2O)2] ning target oqsillarga mustahkam bogʻlanishi, ularni ingibirlanishiga va ular keltirib chiqaradigan saraton va diabetni davolash uchun dori vositalari ishlab chiqish uchun asos boʻlishi mumkin.

Kalit soʻzlar:  Lipoy kislota, Xirshfeld sirt tahlil, 2D barmoq izlari, Autodock Vina, CB-Dock2.

Xususiyatlar:

- lipoy kislotaning kadmiy (II) tuzlari bilan ishqoriy muhitda kompleks birikmasi;

- Xirshfeld sirtini tahlil qilish vodorod aloqasining rolini aniqladi;

- kompleks Xirshfeld sirt maydoni mos ravishda 515,25Å2 ni tashkil qildi;

- olingan kompleksning maqsadli (nishon) oqsillarning turli namunalari bilan qiyosiy doking tahlili taqdim etildi.

Tsitata keltirish: F. R. Jumabayev, S. A. Pardaboyeva, M. D. Orifjonova, M. Sh. Karimov, A. T. Sharipov Lipoy kislotaning kadmiy (II) bilan kompleks birikmasi: sintezi, xirshfeld sirt tahlili va molekulyar doking tadqiqotlari // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 70-79.

Qabul qilindi: 27.02.2024; Ruxsat etildu: 14.03.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

А.A. Ahatov,  X. X. Turayev, J. M. Ashurov, X. R. Tillayev, A. T. Djalilov

Ni(II) IONINING O-FENILENDIAMIN VA 2,4-DIGIDROKSOBENZOY KISLOTA BILAN HOSIL QILGAN ARALASH LIGANDLI KOMPLEKS BIRIKMASI SINTEZI VA TADQIQOTI

^2.4 Termiz davlat universiteti, Termiz sh., 190111, ko‘ch. Barkamola Avloda, ³Bioorganik kimyo instituti. O.S. Sodikova, Toshkent, 700125, O‘zbekiston, ⁵Toshkent kimyo-texnologiya ilmiy-tadqiqot instituti, O‘zbekiston Respublikasi, Toshkent, 111116, p/o Ibrat, (Termiz davlat universiteti aaahatov@mail.ru)

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Qishloq xo'jaligida yuqori bioaktivlikka ega yangi preparatlardan foydalanish dolzarbdir. Ulardan biri o-fenilendiaminning aralash ligand bilan potentsial biologik faollikka ega bo'lgan birikmasidir.

Tadqiqot maqsadi. O-fenilendiamin va 2.4-digidroksobenzoy kislotaning Ni(II) kationi bilan aralash ligandli kompleks birikmasini olish, olingan kompleksning sintez sharoitlari, kristall tuzulishi va fizik-kimyoviy xossalarini o‘rganish.

Metodologiya. Rentgen strukturasi tahlili (RST) va IQ-spektroskopiyasi (Xcalibur Oxford Diffraction va IRAFFINITY-1s ir spektrometri) qo'llanilgan.

Ilmiy yangiligi. Ilk bora Ni(II) kationi bilan o-fenilendiaminning aralash ligandli kompleksi sintez qilindi va sintez qilingan kompleksning kristall  tuzilishi, Hirshfeld sirt yuza tahlili va fizik-kimyoviy xossalari o’rganildi.

Olingan natijalar. O-fenilendiamin, 2.4-digidroksobenzoy kislota va [(Ni(C₆H₈N₂)₂(C₇H₆O₄)₂] tarkibli kompleks birikma sintez qilindi

Kalit so’zlar: o-fenilendiamin, 2.4-digidroksobenzoy kislota,  Hirshfeld sirt yuza tahlili, elektron zichlik, bog’ uzunligi, IQ-spektroskopiya.

Xususiyatlari:

- O-fenilendiamin asosida [(Ni(C₆H₈N₂)₂(C₇H₆O₄)₂] kompleks birikma sintez qilindi;

- Olingan kompleksning Hirshfeld sirt yuza tahlili va kristall tuzilishi o'rganildi.

Tsitata keltirish: А.A. Ahatov,  X. X. Turayev, J. M. Ashurov, X. R. Tillayev, A. T. Djalilov

Ni(II) ionining O-fenilendiamin va 2,4-digidroksobenzoy kislota bilan hosil qilgan aralash ligandli kompleks birikmasi sintezi va tadqiqoti // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 79-85.

 

Qabul qilindi: 05.03. 2024; Ruxsat etildu: 29.03.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

S. N. Kamolov, B. N. Babayev, A. R. Safarov, A. S. Normamatov, A. B. Ibragimov

TARKIBIDA BENZAMID BO‘LGAN METALL KOMPLEKSINING SINTEZI VA TERMIK TAHLILI

¹Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti, ²O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Umumiy va noorganik kimyo instituti. Elektron pochta: sanjark855@gmail.com

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Koordinatsion birikmalar erish, solvat yo'qolishi, desolvatsiya, suvsizlanish va polimorf o'tishlarni o'z ichiga olgan turli fazali o'tishlarni ko'rsatishi mumkin. Ushbu o'tishlarni tushunish sintez jarayonini optimallashtirish, kristall o'sishini nazorat qilish va turli muhitlarda koordinatsion birikmalarning holatini o'rganish uchun muhimdir.

Ishning maqsadi. [Mn(BZA)4Cl2]tarkibli  kompleks birikmani sintez qilib olish, yangi metall kompleksni termogravimetrik va differensial termik analiz qilish.

Metodologiya. Sintez jarayonida magnitli aralashtirgichdan foydalanildi, termogravimetrik va differensial termik analiz (Model: KL-JS-100A) usullar bilan o’rganildi.

Ilmiy yangiligi. brutto formulasi [Mn(BZA)4Cl2] bo`lgan koordinatsion birikmasini sintezlash sharoitlari o’rganildi, ularning tuzilishi fizik tadqiqot usullar bilan aniqlandi.

Olingan natijalar. Benzamidga asoslangan yangi metall kompleksida TGA va DTA o'tkazish orqali biz uning termal barqarorligi, parchalanish harakati va har qanday bog'liq termal hodisalar haqida tushunchaga ega bo`ldik.

Tayanch so’zlar: benzamid, koordinatsion birikma, rentgen strukturaviy tahlil, differensial termik, metall kompleksi, termik tahlil, termogravimetrik tahlil.

Xususiyatlari:

- benzamid, metall tuzi hamda suvning ta’sirlashuvi.

- koordinatsion birikmaning termik barqarorligi.

Tsitata keltirish: S. N. Kamolov, B. N. Babayev, A. R. Safarov, A. S. Normamatov, A. B. Ibragimov Tarkibida benzamid bo‘lgan metall kompleksining sintezi va termik tahlili // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 86-91.

Qabul qilindi: 14.03.2024; Ruxsat etildu: 05.04.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024

***

У. P. Эрназаров, В. П. Гуро, С. Н. Расулова, У. Н. Рузиев, М. А. Ибрагимова, З. А. Набиева

ТАРКИБИДА РЕНИЙ ТУТГАН ЭРИТМА МАХСУЛОТЛАРИНИ ОРГАНИК ҚЎШИМЧАЛАРДАН ОЗОНЛАШ ЙЎЛИ БИЛАН ТОЗАЛАШ (2-ҚИСМ)

ЎзФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши.  «Олмалиқ КМК» да молибден саноат маҳсулоти (МСМ) куюндисини ишлаб чиқаришда рений VII оксиди сув ёрдамида ренийни ҳайдашда, эритмадан перренат ионлари Purolite SIM 202 қатрони билан адсорбсияланади, технологик эритмалар эса мойлар билан ифлосланади.

Мақсад: Таркибида рений тутган эритмадаги органик компонентлар деструкциясининг оксидланиш усулларини ишлаб чиқиш ва таққослаш.

Методология. Технологик эритмалар элемент таҳлил (Agilent 7500 IСP-MS), рентген-флуоренсцент (Rigaku NEXCGEDXRFAnalyzer), ИҚ-спектроскопик (PYE NiCAM и ИК-Фурье Nicolet iS50, ThermoScientific, 700-3600 см-1) усуллари билан назорат қилинди.

Илмий янгилиги. Органик бирикмаларнинг сув муҳитида оксидланиш жараёнида қўлланилган бир қатор оксидловчиларнинг бир хил самарадорлигини тасдиқловчи натижалар олинди.

Олинган натижалар. Эритмаларнинг ИҚ спектрлари, уларнинг редокс-потенциаллари қийматлари, органик бирикмаларни петролей эфири ёрдамида экстракциялаш жараёнини ва уларни оксидловчи реагентлар ёрдамида деструкция маълумотлар олинди.

Калит сўзлар: озон, оксидланиш, ОҚП, органик қўшимчалар, рений, адсорбент SIM 202 Purolite.

Хусусиятлари:

- эритмадаги органик компонентлар оксидланишининг самарадорлиги;

- оксидланиш қайтарилиш потенциали кўрсаткичининг ўзгариши ва оксидланиш реакцияси кинетикаси.

Цитата келтириш: У. P. Эрназаров, В. П. Гуро, С. Н. Расулова, У. Н. Рузиев, М. А. Ибрагимова, З. А. Набиева  Таркибида рений тутган эритма махсулотларини органик қўшимчалардан озонлаш йўли билан тозалаш (2-қисм) // Ўзбекистон кимё журнали. -2024. -№1. -Б. 91-96.

Қабул қилинди: 05.03.2024;  Рухсат этилди: 01.04.2024;  Нашр этилди: 22.04.2024

 

***

АНАЛИТИК КИМЁ

O‘. A. Madatov, Sh. N. Norboyeva, S. B. Raximov, F. M. Arifjanova, Z. A. Smanova

KADMIY (II) IONINI 4- NITRO–2-ARSENOBENZOL-1,4 DIAZOMINO-AZO BENZOL -4 SULFO KISLOTANING NATRIYLI TUZI YORDAMIDA SORBSION-SPEKTROFOTOMETRIK ANIQLASH

Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti, E-mail:o.madatov@mail.ru

 

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Atrof-muhitni muhofaza qilish, kasalliklar diagnostikasini yaxshilash va oziq-ovqat maxsulotlarining sifatini nazorat qilish kabi Cd ionini aniqlashning usulini ishlab chiqish dolzarb bo‘lib qolmoqda.

 Maqsad. Cd ionini aniqlashning arzon, tezkor hamda gibrid usulini ishlab chiqish.

Metodologiya. Cd ionini aniqlashda olingan kompleks birikmaning nur yutish, nur qaytarish, SEM spektrlari olinib o‘rganildi.

Ilmiy yangilik: Cd(II) ionini 4- nitro –2-arsenobenzol- 1,4 diazominoazo benzol-4 sulfo kislotani mononatriyli tuzi yordamida aniqlashning sorbsion-spektrofotometrik usulini ishlab chiqish.

Olingan natijalar: Cd ionini aniqlashda foydalanilgan organik reagent bilan kompleks hosil qilishning optimal sharoitlarini aniqlashda nur yutish, nur qaytarish va SEM tahlil usullaridan foydalanildi.

Kalit so‘zlar: Kadmiy (II) ioni, immobilizatsiya, sorbsion-spektrofotomet- riya, 4-nitro-2-arsenobenzen-1,4 diazomino-azobenzen-4 sulfokislota, SEM (Skanerlovchi Elektron Mikroskop)

Xususiyatlar:

- Cd(II) ionini sezgir va sellektiv organik reagent yordamida aniqlandi.

¬- Cd(II) ionini aniqlashda quyi aniqlanish chegarasini oshirish.

- Zaharli metal ionini aniqlashning gibrid usuldan foydalanish.

Tsitata keltirish: O‘. A. Madatov, Sh. N. Norboyeva, S. B. Raximov, F. M. Arifjanova, Z. A. Smanova Kadmiy (II) ionini 4- nitro–2-arsenobenzol-1,4 diazomino-azo benzol -4 sulfo kislotaning natriyli tuzi yordamida sorbsion-spektrofotometrik aniqlash // O’zbekiston kimyo jurnali. -2024. -№1. -B. 97-103.

Qabul qilindi: 16.02.2024; Ruxsat etildu: 18.03.2024;  Nashr etildi: 22.04.2024