НАШРНИНГ 4 СОНИ
ФИЗИК КИМЁ
УДК 622.7.09
С. Н. Расулова, У. Н. Рузиев, В. П. Гуро, Х. Т. Шарипов, З. А. Набиева, Е. Т. Сафаров
МОЛИБДЕН САНОАТ МАҲСУЛОТИ КУЮНДИСИНИ СОДАЛИ ВА АММИАКЛИ ЭРИТМАГА ЎТКАЗИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ТАҚҚОСЛАШ. 2 ҚИСМ
ЎзР Фанлар академияси умумий ва ноорганик кимё институти
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. «Олмалиқ ТМК» АЖ молибден саноат маҳсулоти куюндисини эритмага ўтказиш йўли билан қайта ишлайди. Мо-куюндисидан қимматли компонентларни эритиб ажратиб олишда металл ионли лигандларнинг роли етарли даражада ўрганилмаган.
Мақсад: молибден саноат маҳсулоти куюндисини эриган олтин депрессорлари: Д1 ва цинк билан содали ва аммиакли эритиш жараёнлари қиёсий тавсифлари.
Методология. Куюнди, эритма ва эритишда ҳосил бўлган кеклар намуналарининг таркибини назорат спектрометрик (ААС Perkin-Elmer 3030В, ICP-Agilent 7500 IСP) усулда бажарилди. Куюндини эритиш содали ва аммиакли усулларда олиб борилди.
Илмий янгилиги. Мо-концентрати партияси намуналарини таҳлил натижаларига кўра қайта ишлаш жараёнининг қадам ба қадам схемасида металлар тақсимланиши баланси тузилди. Au, Ag ларнинг йўқотилишини аниқлаш мақсадида хом ашёни содали эритиш жараёнининг лаборатория-тажриба синовлари ўтказилди.
Олинган натижалар. Молибден саноат маҳсулоти куюндисини Д1 ва цинк депрессорлари билан содали ва аммиакли эритиш қиёсий тавсифлари ўрганилган. Эритиш маҳсулотлари ўрганилган.
Калит сўзлар: сульфидли минерал, молибден, олтин, кумуш, куюнди, Мо-концентрати, кек, сода, аммиак, эритиш.
Хусусиятлари:
- МСМ куюндисини содали эритиш ўрганилган;
- МСМ куюндисини аммиакли эритиш ўрганилган;
- Мо-куюндисини эритиш маҳсулотлари табиати ҳақида маълумотлар олинган.
Цитата келтириш: С С. Н. Расулова, В. П. Гуро, У. Н. Рузиев, Х. Т. Шарипов, М. А. Ибрагимова, Е. Т. Сафаров. Молибден саноат маҳсулоти куюндисини содали ва аммиакли эритмага ўтказиш жараёнларини таққослаш. 2 Қисм // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.3-9.
Қабул қилинди: 25.04.2022; Рухсат этилди: 31.05.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *
УДК 544.723.21+541.145
И. А. Бахромова, Н. Т. Каттаев, Х. И. Акбаров, О. Н. Рузимурадов
ЯНГИ ГРАФИТСИМОН УГЛЕРОД НИТРИДИНИНГ СИНТЕЗИ ВА ФОТОКАТАЛИТИК ХОССАСИ
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети, e-mail: irodabaxromova1@gmail.com. , 2Турин политехника университети, Тошкент
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Энергиянинг танқислиги ва экологик муаммоларини бартараф этишда графитсимон углерод нитриди (g-C3N4) алоҳида аҳамият касб этади. Ўзига хос структурасининг мавжудлиги туфайли g-C3N4 кўринувчан нур соҳасида фотокаталитик хоссасини намойиш этади.
Мақсад. Графитсимон углерод нитридининг кислород билан модификацияланган янги аллотропик шаклини синтез қилиш, метилен кўкининг фотокаталитик парчаланишини тадқиқ қилиш.
Методология. Олинган фотокатализаторнинг тузилиш хусусиятлари ИҚ-спектроскопия, СЭМ анализи, нурнинг диффузион акслантириш спектроскопияси усуллари ёрдамида ўрганилди. Концентрация ўзгариши спектрофотометрик усулда назорат қилинди.
Илмий янгилиги. Графитсимон углерод нитриди аллотропик шаклининг янги ҳосиласи (O-g-C2N3) синтез қилинди. Унинг морфологик-тузилиш ва электрон хусусиятлари аниқланди. Фотокаталитик фаоллиги ўрганилди. O-g-C2N3 нинг қуёш нурлари таъсирида фаолроқ эканлиги кўрсатиб берилди.
Олинган натижалар. Таъқиқланган соҳа кенглиги қийматининг кичиклиги (2.6 эВ) янги фотокатализаторнинг фотокаталитик фаоллигини кўрсатади. Натижада O-g-C2N3 метилен кўкини кўринувчан ва қуёш нури таъсирида деярли 100 % гача фотокаталитик парчалайди.
Калит сўзлар: графитсимон углерод нитриди, фотокатализатор, деструкция, метилен кўки, кўринувчан нур, таъқиқланган соҳа кенглиги.
Хусусиятлари:
- O-g-C2N3 янги фотокатализатор синтези;
- O-g-C2N3 фотокатализаторининг морфологик ва электрон тузилиши;
- метилен кўкининг УБ ва кўринадиган нур таъсиридаги деструкцияси.
Цитата келтириш: И. А. Бахромова, Н. Т. Каттаев, Х. И. Акбаров, О. Н. Рузимурадов. Янги графитсимон углерод нитридининг синтези ва фотокаталитик хоссаси // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.9-14.
Қабул қилинди: 01.07.2022; Рухсат этилди: 01.08.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *
НООРГАНИК КИМЁ
UDK 541.123.3
G. A. Saydullayeva, M. K. Askarova, B. S. Zakirov, B. X. Kucharov, M. B. Eshpo’latova
TARKIBIDA KALSIY NITRAT VA ATSETAT MONOETANOLAMMONIY BO’LGAN SUVLI TIZIMIDAGI KOMPONENTLARNING O’ZARO TA’SIRINI TADQIQ QILISH
O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti, O’zbekiston, Toshkent sh. ionxanruz@mail.ru
Referat. Muommoning kelib chiqishi. O’simliklarning o’sishi va rivojlanishini tezlashtirish va ulardan yuqori hosil olishga turtki bo’ladigan suyuq o’g’itlar va ularni fiziologik faol moddalar bilan birgalikda qo’llash qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida katta qiziqish uyg’otadi.
Ishning maqsadi. Suyuq o’g’itlarning asosiy tarkibiy qismlaridan biri, ya’ni kalsiy nitrat va atsetat monoetanolammoniyning Ca(NO3)2-CH3COOH∙ NH2C2H4OH-H2O tizimdagi o’zaro ta’sirini o’rganishdir.
Metodologiya. Kalsiy miqdori hajmli kompleksometrik usul bilan aniqlandi, elementar azot,uglerod, vodorod tarkibi uslubiyat bo’yicha olib borildi va rentgenstruktura tahlili ham qo’llanildi.
Ilmiy yangilik. Bu tizimda tarkibi rentgenstrukturaviy va kimyoviy tahlillar natijalari bilan tasdiqlangan kalsiy nitratning monoetanolammoniy bilan yangi Ca(NO3)2∙NH2C2H4OH modda fazasi hosil bo’lishi aniqlangan.
Olingan natijalar. Ca(NO3)2-CH3COOH∙NH2C2H4OH-H2O tizimining eruvchanlik diagrammasi kristallanish maydonlari: muz, to’rt, uch, ikki suvli kalsiy nitrat, sirka kislotasi, atsetat monoetanolammoniy va Ca(NO3)2∙NH2C2H4OH aniqlandi. Olingan natijalar dolomit va fiziologik moddalarning nitrat kislotasi bilan murakkab parchalanishiga asoslangan suyuq o’g’it olishda ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi.
Kalit so’zlar: suyuq o’g;itlar, dolomit parchalanishi, binar tizimlar, ichki kesmalar, politernik eruvchanlik diagrammasi.
Xususiyatlari:
- suyuq o’g’itlardagi komponentlarning o’zoro ta’siri jarayoni:
- monoetanolammoniyli kalsiy nitratning yangi fazasi olindi:
- kalsiy nitrat monoetanolammoniyning rentgen difraksion tahlili
Tsitata kektirish: G. A. Saydullayeva, M. K. Askarova, B. S. Zakirov, B. X. Kucharov, M. B. Eshpo’latova. Tarkibida kalsiy nitrat va atsetat monoetanolammoniy bo’lgan suvli tizimidagi komponentlarning o’zaro ta’sirini tadqiq qilish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №4. – В.15-20.
Qabul qilindi: 30.05.2022; Ruxsat etildi: 29.07.2022; Nashr etildi: 15.08.2022
* * *
УДК 541.123.4
Э. С. Хусанов, Ж. С. Шукуров, О. Ж. Хамидов, А. С. Тогашаров
УКСУС КАРБАМИД–МОНОЭТАНОЛАМИН-СУВ СИСТЕМАДА КОМПОНЕНТЛАРНИНГ ЭРУВЧАНЛИГИ
1ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, e-mail: husanov-eldor@mail.ru, 2Навоий давлат тоғ-технология университети
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Физиологик фаол моддалар ва стимуляторларни ўз ичига олган хлорат дефолиантларини қўллаш ҳосилдорликнинг ошишига олиб келади. Уларни синтез қилиш учун уксус карбамид-моноэтаноламин-сув системасини кенг ҳарорат ва консентрацияларда ўрганиш қизиқиш уйғотади.
Ишнинг мақсади: уксус карбамид ва моноэтаноламин асосида физиологик фаол моддаларни олиш жараёнини физик-кимёвий асослашдир.
Методология. Амид гуруҳидаги азот миқдори спектрофотометрик усул билан аниқланди. Ҳарорат ТН-6 ва ТЛ-15 термометрлари билан, эритманинг зичлиги (ГОСТ 31992.1-2012) пикнометрда, қовушқоқлиги ВПЖ вискозиметри ва эритмаларнинг рН қиймати FE 20 METTLER TOLEDO рН ўлчагич ёрдамида ўлчанган.
Илмий янгилик. Уксус карбамид, моноэтаноламин ва сувдан иборат системаларнинг политермик диаграммаси ва "таркиб-хоссалари" ўрганилиб, янги модда - моноэтанаммоний уксус карбамид олинди.
Олинган натижалар. Бинар системалар ва ички кесмларнинг политермалари асосида CH3COOH·CO(NH2)2 – NH2C2H4OH - H2O системасининг политермик эрувчанлик диаграммаси -53.0 дан 20.0°С гача бўлган ҳарорат оралиғида қурилди. 50%; 60%; 70% ли уксус карбамид эритмаларига моноэтаноламин қўшилган системаларнинг қовушқоқлиги, зичлиги ва муҳитнинг рН даражаси аниқланди.
Калит сўзлар: уксус карбамид, моноэтаноламин, эрувчанлик диаграммаси, қовушқоқлик, зичлик, рН муҳит, кристалланиш харорати.
Хусусиятлари:
- компонентларнинг системадаги кристалланиш соҳалари чегараланган;
- уксус карбамид моноэтаноламмонийнинг 60% ли эритмасини олиш учун мақбул шароитлари аниқланди.
Цитата келтириш: Э. С. Хусанов, Ж. С. Шукуров, О. Ж. Хамидов, А. С. Тогашаров. Уксус карбамид–моноэтаноламин-сув системада компонентларнинг эрувчанлиги // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.20-26.
Қабул қилинди: 30.05.2022; Рухсат этилди: 25.07.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *
УДК 631.416.9 661.632.14
М. Х. Фазилова, Ш. Б. Хасанов, У. К. Алимов, Д. У. Ибрагимов, С. Р. Садуллаев
ТАРКИБИДА МИКРОЭЛЕМЕНТ БЎЛГАН АЗОТЛИ ЎҒИТЛАР СУЮҚЛАНМАСИНИНГ РЕОЛОГИК ХОССАЛАРИ
1Хоразм Маъмун академияси, Ўзбекистон, Хива ш., 2ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, 3Минерал ресурслар институти, Ўзбекистон,Тошкент ш.
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Аммиакли селитра қишлоқ хўжалиги учун ўғит ҳисобланади. Бироқ у гигроскопиклиги туфайли негатив хоссага ёпишқоқликга эга бу эса уларни ташиш, сақлаш ва фойдаланишда қийинчилик туғдиради. Селитра хусусиятларини яхшилайдиган бир неча турдаги қўшимчалар ишлаб чиқилган. Таркибида литий, кобалт, марганец ва никел бўлган литий катодини аммиакли селитра таркибига киритиш ва реологик хоссаларини ўрганиш ҳам илмий, ҳам амалий қизиқиш уйғотади.
Ишнинг мақсади. Селитра суюқланмаси ва полимикроэлементли қўшимчасини аралаштириш маҳсулотларининг кристалланиш ҳарорати ва реологик хоссаларини ўрганиш.
Методология. Суюқланманинг реологик хоссалари аммоний нитратини (АН) полимикроэлементли қўшимча (ПМҚ) билан АН : ПМҚ = 100 : (0.5-3) оғирлик нисбатида 175°С да 5 минут давомида аралаштириш усули билан ўрганилди. Аралашма намуналарининг зичлиги пикнометрик усулда, қовушқоқлиги эса ВПЖ-2 шишали капилляр вискозиметри ёрдамида 165-185°С ҳарорат оралиғида ўлчанди.
Илмий янгилиги. АН : ПМҚ нинг кенг оғирлик нисбатларида микроэлементли аммиакли селитра суюқланмасининг кристалланиш ҳарорати ва реологик хоссалари ҳақида маълумотлар олинди, литий катодли кукуннинг аммоний нитрат суюқланмасига қўшилиши кристалланиш ва суюқланиш ҳароратини пасайтириши кўрсатилди.
Олинган натижалар. 100 гр аммоний нитратга литий катоди кукунининг масса улуши нисбатини 0.5 дан 3 г гача ортиши билан селитранинг кристалланиш ҳарорати 160.2 дан 157.3°С гача камайди, бу тоза АНга (Т=165°С) нисбатан 4.8 ва 7.7 °С, шунингдек 0.28% MgO қўшимчали АСга нисбатан 2.8 ва 5.7°С га, суюқланиш ҳарорати эса 165°C га пасайди. АН : ПМҚ = 100 : 0.5 дан 100 :3 гача бўлган оғирлик нисбатида ва 165 дан 185°С гача бўлган ҳароратда суюқланма зичлиги ва қовушқоқлиги қийматлари мос равишда 1.4781-1.5176 г/см3 ва 6.01-5.78 сПз оралиқларида ўзгариб туради. Суюқланманинг реологик хоссалари кўрсаткичлари уларни бир қурилмадан бошқасига узатиш учун тўла яроқли ҳисобланади.
Калит сўзлар: аммоний нитрати, литий катодли кукун, микроэлемент, зичлик, қовушқоқлик, суюқланма, кристалланиш ҳрорати.
Хусусиятлари:
- аммиакли селитра суюқланмасининг кристалланиш ҳароратининг пасайиши;
- микроэлемент қўшимчалари туфайли самарага эришилди;
- яхши оқувчанлиги туфайли суюқланма аралашмаси саноатда қўллаш учун яроқли.
Цитата келтириш: М. Х. Фазилова, Ш. Б. Хасанов, У. К. Алимов, Д. У. Ибрагимов, С. Р. Садуллаев. Таркибида микроэлемент бўлган азотли ўғитлар суюқланмасининг реологик хоссалари // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.26-34.
Қабул қилинди: 06.07.2022; Рухсат этилди: 08.08.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *
УДК 66.074.3 620.193:665.511
F. M.Yusupov, V. P. Guro, Sh. Dj. Shamsiev, S. K. Yusupov, J. X. Kurbanov, A. A. Kucharov
MUBORAK GAZNI QAYTA ISHLASH ZAVODI FLEGMASIDAN METILDIETANOLAMINNI AJRATIB OLISH
O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Gazni qayta ishlash sanoatida katta e'tibor tabiiy gazni kislotali aralashmalar - CO2 va H2S dan tozalashga qaratilgan, bunga metildietanolamin (MDEA) asosidagi yutuvchi eritmaga absorbsiya qilish orqali erishiladi. Unda yo'qotilish bor.
Maqsad: Tabiiy gazni kislotali gaz-aralashmalar CO2 va H2S dan tozalash texnologiyasida MDEA yo'qotilishini kamaytirish usulini ishlab chiqish
Metodologiya. "Muborak GQIZ" MCHJ texnologik uskunasidan foydalanilgan, flegma va chiqindi suvda (ГОСТР 55684-2013) MDEA va boshqa organik birikmalarning mavjudligi o'rganildi.
Ilmiy yangiligi. Gazni oltingugurt va karbonat angidriddan tozalash texnologiyasida metildietanolamin va flegmaning qayta tiklanmas yo'qotishlari va ularni kamaytirish yo'llari xaqida malumotlar berilgan.
Olingan natijalar. Muborak gazni qayta ishlash zavodida gazni oltingugurt va karbonat angidriddan tozalash texnologiyasida flegma va metildietanolaminning qayta tiklanmas yo'qotilish qonuniyatlari aniqlandi.
Kalit so'zlar: gazni qayta ishlash zavodi, flegma, metildietanolamin, oqavasuvlar.
Xususiyatlari:
- "Muborak GQIZ" MCHJ ning flegma va chiqindi suvlari tarkibi to'g'risidagi ma'lumotlar;
- flegma va metildietanolaminning yo'qotilishini kamaytirish usuli.
Tsitata kektirish: F. M.Yusupov, V. P. Guro, Sh. Dj. Shamsiev, S. K. Yusupov, J. X. Kurbanov, A. A. Kucharov. Muborak gazni qayta ishlash zavodi flegmasidan metildietanolaminni ajratib olish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №4. – В.34-39.
Qabul qilindi: 20.05.2022; Ruxsat etildi: 20.06.2022; Nashr etildi: 15.08.2022
* * *
УДК.666.193.2.
М. Н. Казакова, З. Р. Қодирова
АРВАТЕН МАГМАТИК ЖИНСИ – БАЗАЛЬТ ТОЛА ОЛИШ УЧУН ИСТИҚБОЛЛИ ХОМАШЁ
ЎзР ФА УНКИ,. Тошкент ш., М.Улуғбек кўчаси, 77а, kazakova.munira@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Қурилиш материаллари, жумладан иссиқликни ҳимояловчи материаллар ишлаб чиқаришнинг инновацион технологияларини яратиш долзарбдир.
Ишнинг мақсади. Арватен кони базальтларининг кимё-минералогик таркиблари, ИҚ- спектроскопик ҳусусиятларини тадқик этиш ва кислоталик модулини аниқлаш, ҳамда минерал тола олиш учун уларнинг яроқлилигини аниқлашдир.
Методология. Тадқиқод ишлари замонавий кимёвий, рентгенофазавий ва ИҚ- спектроскопик таҳлил усулларини қўллаб бажарилган.
Илмий янгилиги. Минерал тола олиш учун Арватен кони базальт жинсларини яроқлилиги аниқланган. Базальт тажрибавий намунаси кислоталик модулига моддий таркибнинг таъсири аниқланган.
Олинган натижалар. Арватен кони базальти жинсининг компонентлари миқдорлари аниқланган. Базальт намунаси кислоталик модули қиймати аниқланган ва унга базальт намунаси кимёвий таркибининг таъсири тадқиқ этилган, ИҚ- спектроскопик ҳусусиятлари аниқланган. Унинг базальт тола олиш учун яроқлилиги аниқланган.
Калит сўзлар: базальт, минерал, тола, кислоталик модули, минералогия, рентгенофазавий таҳлил, ИҚ- спектроскопия, Арватен кони.
Хусусиятлари:
- базальт толаси учун мақбул кислоталик модули;
- меъёрий кислоталик модулига эришилгандаги базальт суюқланмасининг ёпишқоқлиги.
Цитата келтириш: М. Н. Казакова, З. Р. Қодирова. Арватен магматик жинси – базальт тола олиш учун истиқболли хомашё // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.39-43.
Қабул қилинди: 09.05.2022; Рухсат этилди: 09.07.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *
УДК. 666.193.2/199
А. А. Ахмаджонов, З. Р. Қодирова
ШИША МАТЕРИАЛЛАР ОЛИШ УЧУН ЎЗБЕКИСТОН КВАРЦ ҚУМЛАРИНИНГ ЯНГИ ИСТИҚБОЛЛИ КОНЛАРИ
ЎзР ФА УНКИ,. Тошкент ш., М.Улуғбек кўчаси, 77а, axmadjonov.1988@gmail.com
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Республика шиша саноати буюмларига талаб юқори. Саноатини хомашё билан узлуксиз таъминлаш учун маҳаллий янги хомашё конларини излаш, қазиш ва қайта ишлаш талаб этилади.
Ишнинг мақсади. Кварц қумлари янги конларининг, жумладан Томди конининг кимё-минералогик таркибини тадқик этиш ва турли мақсадлардаги шиша материаллари технологияларини ишлаб чиқиш учун яроқлилигини аниқлашдир.
Методология. Лаборатория тажриба ишлари замонавий физик-кимёвий, жумладан рационал кимёвий, рентгенофазавий ва микроскопик таҳлил усулларини қўллаб бажарилган.
Илмий янгилиги. Ўзбекистон кварц қумлари истиқболли конларининг шиша материаллар ишлаб чиқариш учун яроқлилиги аниқланган. Томди кварц қумининг фазавий минералогик ва кимёвий таркиблари аниқланган.
Олинган натижалар. Томди кварц қумларининг кимёвий ва минералогик таркиблари, ҳамда оптик ҳусусиятлари аниқланган. Ўзбекистон кварц қумлари турли конларининг асосий физик-кимёвий ҳусусиятлари аниқланган ва улардан кейинчалик фойдаланиш истиқболлари аниқланган.
Калит сўзлар: кварц қуми, минерал, хомашё, кон, Томди, кимёвий, минералогик, микроскопик, яроқлилиги, шиша материаллар.
Хусусиятлари:
- шиша материаллар ишлаб чиқариш учун Ўзбекистон кварц қумлари янги конларининг яроқлилиги:
- шиша олиш учун янги Томди кони кварц қумидан фойдаланиш истиқболлари.
Цитата келтириш: А. А. Ахмаджонов, З. Р. Қодирова. Шиша материаллар олиш учун Ўзбекистон кварц қумларининг янги истиқболли конлари // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.43-48.
Қабул қилинди: 06.07.2022; Рухсат этилди: 08.08.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *
UDK 577.4(575.1)+631.6.02
N. A. Ulasheva, B. Kh. Kucharov, A. U. Erkaev, B. S. Zakirov, R. N. Kim
KALIY YODIDNING OSH TUZI KRISTALLARIDA BIRGALIKDA KRISTALLANISHINI FIZIK-KIMYOVIY TAHLIL USULLAR YORDAMIDA O’RGANISH
O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti, Toshkent, O’zbekiston, kbx74@yandex.ru
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Yodlangan osh tuzi ishlab chiqarish xomashyosining fizik- kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish, uni ishlab chiqarishning ekologik toza texnologiyalarini takomillashtirish yod defitsiti bo’lgan hudud sifatida respublika uchun dolzarbdir.
Maqsad. Mahalliy sulfat va xlorid tuz konlarini kompleks qayta ishlashda barqaror yodlangan osh tuzini olish texnologiyalarini ishlab chiqish.
Metodologiya. Dastlabki eritma sifatida ,,Qo'ng'irot soda zavodi’’ AJning tozalangan sho'r suvi ishlatilgan. Kaliy yodidning to'yingan eritma shaklida qo'shilishi 1 litr tozalangan eritma uchun 1 dan 10 ml gacha o'zgarib turadi. Berilgan bug'lanish darajasiga erishish bilan tizimning suyuq va qattiq fazalari filtrlash yo'li bilan ajratildi, fraksional tarkib va fazalar nisbati aniqlandi.
Ilmiy yangiligi. Kristallanish jarayonining texnologik parametrlariga qarab mahsulotlarning kimyoviy va fraksiоn tarkibidagi o'zgarishlar aniqlandi, 25, 60 va 100°C haroratlarda kaliy yodid ishtirokida kristallanish jarayonini o'tkazish uchun optimal sharoitlar aniqlandi, barqaror yodlangan osh tuzining fizik-kimyoviy xossalari aniqlandi;
Olingan natijalar. Mikroskopik va rentgen fazali tahlil usullari yordamida kaliy yodid kristallari natriy xlorid kristallarining kristall panjarasida birgalikda kristallanishini aniqladi, bu esa osh tuzida yodning barqarorligini ta'minlaydi.
Kalit so’zlar: sho’r suv, osh tuzi, kaliy yodid, kristallar, bug'lanish, sharoit, eritma, mahsulot.
Xususiyatlari:
- tarkibida 1.2-2.5% yod bo'lgan barqaror yodlangan osh tuzi olingan;
- natriy xloridning chiqishi dastlabki sho'r suv tarkibining 87-90% ni tashkil qiladi.
Tsitata kektirish: N. A. Ulasheva, B. Kh. Kucharov, A. U. Erkaev, B. S. Zakirov, R. N. Kim. Kaliy yodidning osh tuzi kristallarida birgalikda kristallanishini fizik-kimyoviy tahlil usullar yordamida o’rganish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №4. – В.48-53.
Qabul qilindi: 02.08.2022; Ruxsat etildi: 12.08.2022; Nashr etildi: 15.08.2022
* * *
УДК 631.84.+631.811
D. O. Obidjonov, N. R. Zokirova, F. B. Xayriev, M. V. Yo’lbarsova,A. U. Erkaev, B. X. Kucharov, B. S. Zakirov
SUYUQ O‘G‘ITLAR OLISH JARAYONINI TADQIQ ETISH
O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti, Toshkent, O’zbekiston
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Respublikada kompleks o‘g‘itlar ishlab chiqarishni tashkil etish dolzarb va istiqbolli hisoblanadi.
Мaqsad: мikroelementli konsentrlangan azot-kaliyli suyuq o'g'itlar olish texnologiyasini ishlab chiqish.
Metodologiya. Eritma muhitining pH qiymati BANTE 210 pH o'lchagichda o'lchandi. Eritmalarning kinematik qovushqoqligi VPJ kapillyar viskozimetrida aniqlandi. Namunalarning mass-spektrometrik (ICP-MS) tahlili metodikaga muvofiq amalga oshirildi.
Ilmiy yangiligi. Komponentlarning KNO3 – CO(NH2)2 – H2O tizimidagi eruvchanligi 25℃ da, eruvchanlik diagrammasidan eritmalarning reologik xususiyatlari o'rganildi. Kristallanish harorati 10℃ dan past bo'lgan barqaror shaffof suyuq o'g'itlar olindi.
Olingan natijalar. Eruvchanlik izotermlarining o'ziga xos xususiyati shundaki, tizim komponentlari o'zaro tuzlanish effektiga ega. Tizimdagi komponentlarning birgalikdagi mavjudligida eruvchanligi tizimning evtonik nuqtasiga qadar kamayadi.
Kalit so’zlar: komponent, eritma, kristallanish, zichlik, qovushqoqlik, kaliy nitrat, karbamid, o'g'it, mikroelement.
Xususiyatlari:
- ishlatilgan katalizatorlarning nitrat kislota bilan parchalanish jarayoni o'rganildi;
- parchalanish jarayonining optimal parametrlari aniqlandi.
Tsitata kektirish: D. O. Obidjonov, N. R. Zokirova, F. B. Xayriev, M. V. Yo’lbarsova,A. U. Erkaev, B. X. Kucharov, B. S. Zakirov. Suyuq o‘g‘itlar olish jarayonini tadqiq etish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №4. – В.54-59.
Qabul qilindi: 01.08.2022; Ruxsat etildi: 15.08.2022; Nashr etildi: 15.08.2022
* * *
ОРГАНИК КИМЁ
УДК 547.735’854.218.07:542.924
А. У. Бердиев, И. С. Ортиков, Б. Ж. Элмурадов
4-ХЛОРО-5,6,7-ТРИГИДРОЦИКЛОПЕНТА[4,5]ТИЕНО[2,3-d] ПИРИМИДИННИНГ БАЪЗИ ИККИЛАМЧИ ГЕТЕРОЦИКЛИК АМИНЛАР БИЛАН НУКЛЕОФИЛ АЛМАШИНИШ РЕАКЦИЯЛАРИ
ЎзР ФА Ўсимлик моддалар кимёси институти, E-mail: 4bdugani@gmail.com
Pеферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Охирги йилларда кўплаб янги доривор синтетик моддалар аниқланмоқда, жумладан конденсирланган тиено[2,3-d]пиримидин ҳосилалари. Доривор воситалар яратиш учун замонавий органик синтез усуллари ёрдамида янги ҳосилаларни олиш, уларнинг биологик фаолликларини аниқлаш муҳимдир.
Ишнинг мақсади. 4-Хлоро-5,6,7-тригидроциклопента[4,5]тиено[2,3-d] пиримидин синтези ва унинг асосида иккиламчи аминлар билан нуклеофил алмашиниш реакциялари, реакцияга таъсир этувчи омилларни ва реакциянинг оптимал шароитини аниқлаш.
Методология. 4-Хлоро-5,6,7-тригидроциклопента[4,5]тиено[2,3-d] пиримидин янги ҳосила- ларини яратиш учун органик синтез усуллари қўлланилди. Синтез қилинган моддаларнинг тузилиши – ИҚ ва 1H ЯМР-спектроскопия таҳлиллари орқали исботланди.
Илмий янгилиги. 4-Хлоро-5,6,7-тригидроциклопента[4,5]тиено[2,3-d] пиримидин асосида 4-пиперидино-5,6,7-тригидроциклопента[4,5]тиено[2,3-d]пиримидин, 3-(5,6,7-тригидроциклопента-[4,5]тиено[2,3-d]пиримидин-4-ил)-1,2,3,4,5,6-гексагидро-8H-1,5-метанопиридо- [1,2-a][1,5]ди-азоцин-8-он, 4-морфолино-5,6,7-тригидроциклопента[4,5]тиено[2,3-d]пиримидинлар синтез қилинди.
Олинган натижалар. 4-хлоро-5,6,7-тригидроциклопента [4,5]тиено[2,3-d]пиримидин ва улар асосида юқори унум билан янги моддалар синтез қилинди. Уларнинг ИҚ-, 1H ва 13С ЯМР-спектрлари таҳлил қилинди ва уларнинг таклиф этилган тузилишга мос экани исботланди.
Калит сўзлар: тиено[2,3-d]пиримидин-4-он, 3,5,6,7-Тетрагидро-4H-циклопента[4,5]тиено[2,3-d]пиримидин-4-он, 4-хлоро-5,6,7-тригидроциклопента[4,5]тиено[2,3-d]пиримидин, фосфор оксихлор-ид, триэтиламин, цитизин, пиперидин, морфолин, 1H ЯМР-спектроскопия.
Хусусиятлари:
-2-амино-5,6-диалмашинган тиофен карбон кислота эфири;
- Гевальд реакцияси орқали 5,6-диалмашинган тиено[2,3-d]пиримидин-4-он синтез қилинган;
- 4-хлоро-5,6,7-тригидроциклопента[4,5]тиено[2,3-d]пиримидин синтези амалга оширилган;
- турли хил иккиламчи аминлар билан нуклеофил алмашиниш реакциялари;
- реакцияга таъсир этувчи омиллар ва реакциянинг оптимал шароитлари аниқланган;
-тузилишлар ИҚ ва 1H ЯМР-спектроскопия таҳлиллари орқали исботланган.
Цитата келтириш: А. У. Бердиев, И. С. Ортиков, Б. Ж. Элмурадов. 4-хлоро-5,6,7-тригидроциклопента[4,5]тиено[2,3-d] пиримидиннинг баъзи иккиламчи гетероциклик аминлар билан нуклеофил алмашиниш реакциялари // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.59-65.
Қабул қилинди: 29.06.2022; Рухсат этилди: 29.07.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *
УДК:547.596:615.291
А. Ж. Джураев, А. Д. Матчанов, И. Н. Чулиев, Р. С. Эсанов, М. И. Асраров
3-АЦЕТОКСИ ГЛИЦИРРАТ КИСЛОТАСИНИНГ БАЪЗИ ҲОСИЛАЛАРИНИ СИНТЕЗ ҚИЛИШ ВА УЛАРНИНГ ЛИПИДЛАРНИНГ ПЕРЕКИСЛИ ОКСИДЛАНИШИГА ТАЪСИРИ
1Гулистон давлат университети,2ЎзР ФА БОКИ, 3Қарши давлат университети, 4ЎМУ қошидаги биофизика ва биокимё нститути, Е-mail: alex26111972@gmail.com
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Солодка ўсимлиги асосида даволаш амалиётида кенг қўлланиладиган шамоллашга ва вирусга қарши препаратлар яратилган. Аммо уларнинг таъсир механизми аниқланмаган. Глициррат кислотасининг ҳосилаларини синтез қилиш ва уларнинг биологик фаоллигини ўрганиш қизиқиш уйғотади.
Мақсад: 3-ацетоксиглициррат кислотасининг амидлари ва мураккаб эфирларини синтез қилиш ва уларнинг липидлар перекисли оксидланишига таъсирини ўрганиш.
Методология. Амидлар ва мураккаб эфирлар олиш усуллари, моддаларни қайта кристаллизация усули билан тозалаш, ЮҚХ ёрдамида реакцияларни назорат қилиш, тузилишни ИҚ и ЯМР 1Н спектроскопия усуллари ёрдамида аниқлаш.
Илмий янгилиги. 3-ацетоксиглициррат кислотасининг янги амидлари ва эфирлари синтез қилинган ва олинган моддаларнинг антиоксидант ва проксидант хоссалари ўрганилган.
Олинган натижалар. 3-ацетоксиглициррат кислотасининг амидлари ва эфирлари синтез қилинди, уларнинг тузилиши аниқланди, физик-кимёвий кўрсаткичлари ўрганилди, синтез қилинган 3-ацетоксиглициррат кислотаси ҳосилаларининг липидлар перекисли оксидланишига таъсир қилиши аниқланди.
Калит сўзлар: глициррат кислотаси, аминлар ва спиртлар, алкалоидлар, липидларнинг перекисли оксидланиши, митохондрии, мегағовак, малоник диальдегид.
Хусусиятлари:
- таркибида алкалоид қолдиқлари бўлган 3-ацетоксиглициррат кислотаси амидлари ва эфирлари;
- ЯМР 1Н спектроскопия усули бўйича олинган моддалар тузилиши;
- кумол гидроперекись (ГПК) ва Fe2+-аскорбат системаси ПОЛ индуктори сифатида.
Цитата келтириш: А. Ж. Джураев, А. Д. Матчанов, И. Н. Чулиев, Р. С. Эсанов, М. И. Асраров. 3-ацетокси глициррат кислотасининг баъзи ҳосилаларини синтез қилиш ва уларнинг липидларнинг перекисли оксидланишига таъсири // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.66-73.
Қабул қилинди: 20.06.2022; Рухсат этилди: 12.08.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *
УДК 577.114.4
Ж.А.Абдурахманов, Ш.А.Шомуротов, О.Р.Ахмедов, Ж.А.Хабибуллаев, А.С.Тураев
ДЕКСТРАННИНГ ПЕРМАНГАНАТ ОКСИДЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси биорганик кимё институти, М.Улуғбек кўчаси, 83, Тошкент 100125, e-mail: ibchem@uzsci.net
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Полисахаридларни кимёвий модификациялаш юқори молекуляр бирикмалар кимёсининг мухим йўналишларидан бири хисобланади. Модификациялаш усуллари орасида периодат оксидланиш маълум бўлиб, унда винициал гидроксил гурухлар оксидланиб альдегид гуруҳларга ўтади. Бироқ ушбу усулда қимматбахо реагентлар қўлланилади. Шунинг учун полисахаридлар макромолекуласига альдегид гуруҳларни киритишнинг янги усулларини ишлаб чиқиш долзарб хисобланади.
Мақсад. Биологик фаол моддаларни иммобилизиция қилиш учун полимер ташувчи - реакцион фаол бўлган диальдегид ҳосилаларини олиш учун декстранни перманганат оксидланишини ўрганиш.
Методология. Декстран калий перманганати ёрдамида оксидланди, таркибида альдегид гурухлари тутувчи ҳосилалари олинди. Уларнинг тузилиши аниқланди, реакция шароитининг реакция махсулоти хоссалари ва молекуляр кўрсатгичларига таъсири ўрганилди.
Илмий янгилиги. Декстранни калий пермангант ёрдамида оксидлаш орқали бошқариладиган хосса ва кўрсатгичларга эга декстраннинг диальдегид ҳосилаларини олишнинг мақбул реакция шароитлари аниқланди.
Олинган натижалар. Декстраннинг диальдегид ҳосилаларини олишнинг мақбул реакция шароитлари, молекуляр кўрсаткичлари аниқланди. Олинган декстраннинг диальдегид ҳосилалари биологик фаол моддаларни иммобилизиция қилиш учун полимер ташувчилар сифатида ишлатилиши мумкин.
Калит сўзлар: декстран, оксидланиш, диальдегиддекстран, полуацетал боғ, полимер ташувчи, молекуляр кўрсатгичлар.
Хусусиятлари:
- бошқариладиган физик-кимёвий хоссаларга эга декстранинг диальдегид ҳосилалари;
- декстранни калий перманганати билан оксидлагандан сўнгги молекуляр кўрсаткичлари:
- синтез қилинган декстран диальдегид ҳосилаларининг тузилишии.
Цитата келтириш: Ж.А.Абдурахманов, Ш.А.Шомуротов, О.Р.Ахмедов, Ж.А.Хабибуллаев, А.С.Тураев. Декстраннинг перманганат оксидланиш хусусиятларини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№4. -Б.73-78.
Қабул қилинди: 16.06.2022; Рухсат этилди: 15.07.2022; Нашр этилди: 15.08.2022
* * *