НАШРНИНГ 5 СОНИ
UDK 541.123.3
B. B. Axmedov, J. S. Shukurov
HOOC-COOH·NH2C2H4OH-[10% C10H11ClN4 + 90%C2H5OH]-H2O SISTEMASINING POLITERMIK ERUVCHANLIGI
1Sh.RashidovnomidagiSamarqanddavlatuniversiteti, 2O’zRFAUmumiyvanoorganikkimyoinstituti, E-mail: bakhtiyor.akhmedov.11@gmail.com
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Bir vaqtning o’zida stimulyatorlik hossasini namoyon qiluvchi va insektitsid ta’sirga ega bo`lgan samarali preparatlarni sintez qilish va ularni qishloq xo’jaligi ekinlariga ta’sir mexanizmlarini o’rganish dolzarbdir.
Ishning maqsadi. Insektitsid xossasiga ega bo`lgan fizologik faol preparatlarni olish, oksalat monoetanolammoniy, atsetamiprid va etanoldan iborat komponentlarning o`zaro ta`sirini o`rganish.
Metodologiya. TN-6 va TL-15 termometrilaridan foydalanilgan. Uglerod va vodorod element tahlil (Zeiss EVO MA10) usuli bilan tahlil qilindi.
Ilmiy yangiligi. Oksalat monoetanolammoniy, atsetamiprid va etanoldan iborat komponentlarning o’zaro tasirlashuvi o’rganildi, ular asosida politermik eruvchanlik diagrammalari qurildi.
Olingan natijalar. HOOC-COOH·NH2C2H4OH - [10% C10H11ClN4 + 90%C2H5OH] – H2O sistemasining - 4°Cdan 26.8 °C harorat oralig'ida politermik eruvchanlik diagrammasi qurildi.
Kalit so'zlar: eruvchanlik, sistema, diagramma, konsentrasiya, “tarkib-xossa”, kristallanish harorati, insektitsit, stimulyator.
Xususiyatlari:
- suv, ikki suvli oksalat kislota va karbamidni o'zaro ta'sirlashuvi;
- sistemaning politermik eruvchanlik diagrammasi qurilgan
Цитатакелтириш:B. B. Axmedov, J. S. Shukurov. HOOC-COOH·NH2C2H4OH - [10% C10H11ClN4 + 90%C2H5OH] – H2O sistemasining politermik eruvchanligi // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.3-7.
Қабулқилинди: 27.09.2022; Рухсатэтилди: 18.10.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
УДК 669.849
С. Н. Расулова, У. Н. Рузиев, В. П. Гуро, Р. Д. Аллабергенов, А. Б. Ибрагимов
ТАРКИБИДА РЕНИЙ БЎЛГАН ТЕХНОГЕН ХОМ АШЁ ГИДРОКИМЁСИДАГИ ТЕХНОЛОГИК ТАРАҚҚИЁТНИНГ БАЪЗИ ЖИҲАТЛАРИ
1ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, “Олмалиқ КМК” АЖ “Нодир металлар ва қаттиқ қотишмалар ишлаб чиқариш” Илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. «Олмалиқ КМК» АЖ НМ ва ҚҚИЧ ИИЧБ шлам далалари ноёб металлар, жумладан ренийнинг ўзига хос конидир. Таркибида рений бўлган техноген хом ашёнинг яна бир тури бу заводнинг чиқинди эритмаларидир.
Мақсад: ренийдан ташқари бошқа ноёб ва рангли металларни ўз ичига олган таркибида рений бўлган техноген хом ашёни қайта ишлашнинг кенг қамровли технологиясини ишлаб чиқиш.
Методология. Водород пероксид оксидловчи сифатида ишлатилган, объектларни сульфидлаш натрий сульфид эритмалари билан амалга оширилган, ион алмашинувчи ва экстракция схемалари ишлатилган, ААС Perkin-Elmer 3030В ва Agilent 7500 IСP да элемент таҳлили қилинган.
Илмий янгилиги. Комбинатнинг таркибида рений бўлган техноген чиқиндилари намуналарининг таҳлили бўйича, уни қайта ишлашнинг кенг қамровли технологияларининг янги схемалари таклиф этилган. Ренийни қийин эрийдиган рений бирикмаларини чўктиришга асосланган саноат технологик эритмаларидан танлаб ажратиб олишга янги ёндашувлар таклиф этилган.
Олинган натижалар. Рений ва молибденни ажратишнинг мавжуд ва истиқболли ион алмашинуви ва экстракция усуллари синовдан ўтказилди. Re(VII) ни Мо-тутувчи нитрат кислота эритмаларидан чўктириш ҳақида маълумот берилган.
Калит сўзлар: техноген чиқиндилар, молибден, рений, оксидловчи, ион алмашувчи смола, экстракция
Хусусиятлари:
- ренийни ажратиб олишнинг технологик жараёнлари схемалари таклиф етилди;
- Rе нинг қийин эрувчан бирикмалар шаклида чўкиши ўрганилган;
- экстракция ва ион алмашиниш усуллари асосида ренийни ажратиб олиш усуллари.
Цитатакелтириш: С. Н. Расулова, У. Н. Рузиев, В. П. Гуро, Р. Д. Аллабергенов, А. Б. Ибрагимов. Таркибида рений бўлган техноген хом ашё гидрокимёсидаги технологик тараққиётнинг баъзи жиҳатлари // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.7-15.
Қабулқилинди:08.06.2022; Рухсатэтилди: 11.07.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
УДК 544.653.22; 669.27.054.85
У. Н. Рузиев2, С. Н. Расулова1, В. П. Гуро1, А. Б. Ибрагимов1, М. А. Ибрагимова1, И. Й. Чориева1
ВОЛЬФРАМ ВА КОБАЛЬТНИ РЕГЕНЕРАЦИЯ ҚИЛИШ БИЛАН ҚАТТИҚ ҚОТИШМА ЧИҚИНДИЛАРИНИ ЭЛЕКТРОКИМЁВИЙ ҚАЙТА ИШЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ
1ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, “Олмалиқ КМК” АЖ “Нодир металлар ва қаттиқ қотишмалар ишлаб чиқариш” Илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси
Реферат.Муаммонинг келиб чиқиши. ВК туридаги қаттиқ қотишма (ҚҚ) буюмларини ишлаб чиқариш чиқиндиларини вольфрам ва кобальтни регенерация қилиш билан қайта ишлаш керак.
Мақсад. ВК туридаги қаттиқ қотишма металл чиқиндиларини аммиак асосидаги электролит эритмаларида электролиз қилиб қайта ишлаш технологиясини ишлаб чиқиш.
Методология. Тадқиқод объекти “Олмалиқ КМК” АЖ НМ ва ҚҚИЧ ИИЧБ ВК-6 туридаги қаттиқ қотишмалар чиқиндиси. Электрокимёвий ўлчашлар ПИ-50-1 лаборатория потенциостати ва 6 дм3 ҳажмли усти очиқ ваннадан иборат электролизерда, ўзгармас ток кучи остида амалга оширилди. СФМ намуналарининг элемент таҳлили Agilent 7500 IСP да спектрал усулда НМ ва ҚҚИЧ ИИЧБ да бажарилди.
Илмий янгилиги. Кукунли металлургия чиқиндиларидан вольфрам ва кобальтни электрокимёвий усулда регенерация қилишнинг технологик схемаси ишлаб чиқилди. Вольфрамни аммиакли электролитда қўшимчалар қўшиб анодда эритишнинг мақбул шароитлари аниқланди, аммоний нитрат энг яхши қўшимча ҳисобланди.
Олинган натижалар. Қаттиқ қотишмалар чиқиндиларидан вольфрам ва кобальтни регенерация қилишнинг ишлаб чиқилган электрокимёвий технологиялари бўйича балансли тажрибалар ўтказилди. Аммоний вольфрамат эритмасидан буғлатиш билан аммоний паравольфрамат олинди. Электролизер клеммаларидаги кучланиш 6-8 В, ток кучи 840 А.
Калит сўзлар: қаттиқ қотишмалар, вольфрам, кобальт, роторли майдалагичлар, шлам, аммиак, куйдириш, СoS, вольфрам ангидриди.
Хусусиятлари:
- ВК туридаги қаттиқ қотишмалар чиқиндисини аммиакли электролитда эритиш;
- аммиакли электролитга вольфрам кислотасини қўшиш;
- аммиакли электролитга аммоний хлорид ва нитратни қўшиш;
- технологияни катталаштирилган-лаборатория синовлари натижалари.
Цитатакелтириш:У. Н. Рузиев, С. Н. Расулова, В. П. Гуро, А. Б. Ибрагимов, М. А. Ибрагимова, И. Й. Чориева. Вольфрам ва кобальтни регенерация қилиш билан қаттиқ қотишма чиқиндиларини электрокимёвий қайта ишлаш технологияси // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.15-21.
Қабулқилинди:20.05.2022; Рухсатэтилди:30.06.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
УДК 661.662:661.56
Р. Ч. Ёрбобаев, Х. Ч. Мирзакулов, Б. Б. Садиков, А. Р. Гайнуллина
ҚИЗИЛҚУМ ЮВИБ КУЙДИРИЛГАН ФОСФОКОНЦЕНТРАТИ, НИТРАТ КИСЛОТАСИ ВА АММИАК АСОСИДА МОНО ВА ДИКАЛЬЦИЙ ФОСФАТ ЎҒИТЛАРИНИ ОЛИШ ЖАРАЁНИ
Тошкент кимё-технология институти, khchmirzakulov@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. «Maxam-Chirchiq», «Navoiyazot», «Farg`onaazot», «Ammofos-Maxam», «Qo`qon superfosfat zavodi», «Dehqonobod kaliyli o`g`itlar zavodi», «Elektrokimyozavod» корхоналарида минерал ўғитлар ишлаб чиқарилади, улар учун моно- ва дикальций фосфат ўғити олиш технологиясини ишлаб чиқиш долзарб муаммодир.
Ишнинг мақсади. Қизилқум фосфоконцентратини (ЮКФК) нитрат кислотаси билан парчалаш асосида NPCa-ўғитини олиш.
Методология. ЮКФК билан HNO3 дан ҳосил бўлган нитрат-кальций-фосфатли бўтқаларни фильтрлаш, суюқ фазаларни аммик билан нейтраллаш орқали монокальций фосфат олинди.
Илмий янгилиги. Фильтрлаш жараёнини яхшилаш учун нитрат-кальций-фосфатли бўтқалар тиндирилади, асосий фракция, 4 - 7% қуюқ қисмни ҳосил қилиб, 80% гача чўкади; қолган қисми фильтрланиб қаттиқ ва суюқ фазаларга ажратилади.
Олинган натижалар. 40оС ҳарорат ва 40 дақиқа давомида HNO3 нинг 55% ли эритмасига ЮКФКни 80-120% нормада ва С : Қ = 1 : 1.25 дан 1 : 3.3 нисбатда қўшиш асосида парчалаш жараёнлари олиб борилди. Моно ва дикальций фосфат ўғити олинди.
Калит сўзлар: ювиб куйдирилган фосфаконцентрат, нитрат кислотаси, нитрат-кальций-фосфатли бўтқалар, ажратиш, қаттиқ ва суюқ фазалар.
Хусусиятлари:
- ЮКФК асосида моно- ва дикальций фосфат ўғити олинди;
- уларнинг таркиблари аниқланди.
Цитатакелтириш:Р. Ч. Ёрбобаев, Х. Ч. Мирзакулов, Б. Б. Садиков, А. Р. Гайнуллина. Қизилқум ювиб куйдирилган фосфоконцентрати, нитрат кислотаси ва аммиак асосида моно ва дикальций фосфат ўғитларини олиш жараёни // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.21-28.
Қабулқилинди:20.09.2022; Рухсатэтилди:13.10.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
УДК 666.1
Х. А. Адинаев, З. Р. Қодирова
ҚЎРҒОШИН-КРЕМНИЙ СИСТЕМАСИ АСОСИДАГИ ХОМ-АШЁДАН ШАФФОФ ШИША ОЛИШ ВА УНИНГ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ТЕРМИК ТАҲЛИЛИ
ЎзР ФА УНКИ, Тошкент ш., М.Улуғбек кўч. 77а, E-mail: akbar.anvarov@yahoo.com
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Маҳаллий хомашё асосида шиша ва махсус материалларини олиш учун самарадор таркиблар яратиш долзарбдир. Мос маҳаллий хомашё ресурсларини комплекс тадқиқ этиш зарур.
Ишнинг мақсади. Иккиламчи шишатоласининг таркиби ва физик-кимёвий хусусиятларини ва улар асосида шаффоф шиша олиш имкониятларини ўрганиш.
Методология. Замонавий физик-кимёвий ва шиша технологиясининг анъанавий усулларидан фойдаланилган.
Илмий янгилиги. PbO-SiO2 системаси 70%PbO+30%SiO2 ва 80%PbO+20%SiO2 лардан иборат эканлиги тажрибада исботланди. Бундай мақбул таркибдаги олинган шихта асосида шиша олиш мумкинлиги кўрсатилди.
Олинган натижалар. 80% PbО + 20% SiО2 муқобил таркибнинг паст ҳароратда пишувчи шаффоф шиша олишга яроқлилиги аниқланган ва нур синдириш кўрсаткичи юқори бўлган шаффоф шиша олинган.
Калит сўзлар: қўрғошин оксиди, кремнезём, хомашё, шаффоф шиша, нур синдириш кўрсаткичи, дифференциал термик тахлил.
Xусусиятлари:
- паст ҳароратда пишадиган шаффоф шиша маҳсулотлари;
- асосий кўрсаткичларини сақланган муқобил таркиб;
- PbO ва SiO2 қаттиқ моддаларни ўз ичига олган таркиб;
- шаффоф ойналарнинг физик-кимёвий хусусиятлари ўрганилган.
Цитатакелтириш:Х. А. Адинаев, З. Р. Қодирова. Қўрғошин-кремний системаси асосидаги хом-ашёдан шаффоф шиша олиш ва унинг дифференциал термик таҳлили // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.28-33.
Қабулқилинди:26.09.2022; Рухсатэтилди:20.10.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
А. Б. Анваров, З. Р. Қодирова
ТУЛАКУЛЬ КОНИ ТОМИРСИМОН КВАРЦИНИНГ ШИША МАТЕРИАЛЛАРИ ОЛИШ УЧУН ЯРОҚЛИЛИГИНИ АНИҚЛАШ
ЎзР ФА УНКИ, Тошкент ш., М.Улуғбек кўч. 77а, E-mail: akbar.anvarov@yahoo.com
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Республика шиша саноатида асосий хом ашёни маҳсулот таннархини туширишни таъминловчи компонентларга алмаштириш талаб этиладиган вазифалардандир.
Ишнинг мақсади. Тулакуль кони томирсимон кварцини шаффоф шиша ва хрусталь ишлаб чиқариш хом ашёси сифатида ўрганиш.
Методология. Рентгенофлуоресцент тахлил ва физик-механик тадқиқод усуллари.
Илмий янгилиги. Тулакуль кони томирсимон кварцининг юқори сифатли шиша материаллар ишлаб чиқариш учун яроқлилиги аниқланган.
Олинган натижалар. Масса улушлари % да; кремний оксиди – 99.2; темир оксиди -0.01; алюминий оксиди – 0.60 ва сув -0.2 дан кам эмаслиги кўрсатилган. Бу ГОСТ 22551-2019 талабларига мос келади
Калит сўзлар: шаффоф шиша, томирсимон кварц, кварцит, асосий хомашёни алмаштириш, темир оксиди, кремний оксиди.
Хусусиятлари:
- Тулакуль кони томирсимон кварцининг кимёвий таркиби;
- томирсимон кварцнинг ўта тоза шиша олиш учун яроқлилиги.
Цитатакелтириш:А. Б. Анваров, З. Р. Қодирова. Тулакуль кони томирсимон кварцининг шиша материаллари олиш учун яроқлилигини аниқлаш // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.34-38.
Қабулқилинди:06.10.2022; Рухсатэтилди:24.10.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
УДК 678.742.046
Б. А. Нормуродов, Х. Х. Тураев, М. Э. Тошев, А. Т. Джалилов
МЕТАЛЛ ОКСИДЛАРИ БИЛАН ҚОТУВЧИ ТИОКОЛ КАУЧУКЛАР ВА КРОТОН АЛЬДЕГИДИ АСОСИДА МОДИФИКАЦИЯЛАНГАН ГЕРМЕТИКЛАР
1Термездавлат университети, 2Тошкент кимё-технология илмий текшириш институти
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Герметик материаллар яратиш учун таркибида фосфор ва олтингугуртли функционал гуруҳ бўлган полисульфид олигомерлар қўлланилади, бу уларнинг қотиш жараёнида инвариантлик қобилияти ва функционал хоссалари билан тушунтирилади. Уларни синтез жараёнини ва ишлаб чиқариш технологияларини ўрганиш долзарбдир.
Мақсад: кротон алъдегиди ва метал оксидлари асосида модификацияланган, хусусиятлари яхшиланган тиокол гермитикларни олиш усулини яратиш.
Методология. Герметикларнинг физик-механик хоссалари "AGS-X SHMADZU" AGS-X Series маркали синов машинасида баҳоланди, визкозиметрия усули қўлланилди.
Илмий янгилиги. Тиокол олигомерларини тўйинмаган бирикма ва металл оксидлари билан модификациялаб янги олигомер олинган.
Олинган натижалар. Кротон алъдегиди ва металл оксидлари: ZnО ва МnО2 билан модификациялаб тиокол олигомерлари олинган. Металл оксидларининг ва модификацияланган тиокол олигомерларининг мақбул масса нисбатлари аниқланган.
Калит сўзлар: полисульфид, тиокол олигомерлари, кротон альдегиди, рух оксиди, марганец (IV)-оксид.
Хусусиятлари:
- металл оксидларининг герметиклар физик-механик хоссаларига таъсири;
- модификацияланган тиокол олигомерлари асосида олинган герметиклар.
Цитатакелтириш:Б. А. Нормуродов, Х. Х. Тураев, М. Э. Тошев, А. Т. Джалилов. Металл оксидлари билан қотувчи тиокол каучуклар ва кротон альдегиди асосида модификацияланган герметиклар // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.39-44.
Қабулқилинди:30.08.2022; Рухсатэтилди:03.10.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
УДК 665.6: 665.6/.7
Д. П. Раджибаев, А. М. Хурмаматов
ПИРОЛИЗ ДИСТИЛЛЯТИНИ ГИДРОТОЗАЛАШ ВА ГИДРОГЕНЛАШ ЖАРАЁНИНИ ЎРГАНИШ
ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент ш., e-mail: gafuri_19805@mail.ru
Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. “Uz-Kor Gas Chemical” МЧЖ ҚК да ҳар йили 102 минг тонна пиролиз дистилляти, 8 минг тонна пиролиз мойи ва 10 минг тонна смолали маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Республикада бу маҳсулотлар қайта ишланмайди.
Мақсад. Пиролиз дистиллятини қайта ишлаш технологиясини ишлаб чиқиш ва уни “Қўнғирот Газ-Оил” MЧЖда саноат синовидан ўтказиш. Унинг ўзига хос хусусияти – катализатор билан интенсив алоқада бўлган пиролиз дистиллятининг комплекс гидродинамик қайта ишлови ҳисобига бензинниг юқори рентабиллиги ҳисобланади.
Методология. Пиролиз дистиллятини каталититик қайта ишлаш жараёнларни ўрганиш учун тажрибалар тажриба-қурилмасида ўтказилди. Пиролиз дистилляти намуналари сифат кўрсаткичлари ГОСТ 9736-68 ва ГОСТ 2177-99, олтингугуртни аниқлаш ГОСТ 1437-75 бўйича аниқланди.
Илмий янгилиги. Пиролиз дистиллятини гидрогенлаш технологик режимларнинг рационал қийматлари аниқланди. Олинган дистиллят фракция намуналарининг сифат кўрсаткичлари корхонанинг енгил нафта учун KSt 16472899-022:2006 ва оғир нафта учун KSt 16472899 -026:2006 стандартлари талабларига жавоб беради.
Олинган натижалар. Юқорида кўрсатилган шартларда (350°C вa 3.5 MПa) AKM катализатори иштирокида ишлов берилган пиролиз дистиллятининг фракцияларидаги олтингугуртнинг масса улуши 70-80 мг / кг га камаяди, улар таркибидаги смолаларнинг масса миқдори 104÷120 мг/ 100 см3 га тушади. Бунда олинган дистиллят фракцияларнинг зичлиги 7.3÷8.9 кг/м3 га камаяди, уларни ҳайдашнинг ҳарорат режими сезиларли даражада ўзгармайди.
Калит сўзлар: пиролиз дистилляти, фракцион таркиб, қайнаш ҳарорати, буғланиш, конденсация, нефт маҳсулотлари.
Хусусиятлари:
– пиролиз дистиллятини қайта ишлашнинг самарали технологияси;
- пиролиз дистилляти фракцияларида олтингугуртнинг масса улуши камайтирилди;
- АКМ катализатори иштирокида қайта ишланган пиролиз дистилляти.
Цитатакелтириш:Д. П. Раджибаев, А. М. Хурмаматов. Пиролиз дистиллятини гидротозалаш ва гидрогенлаш жараёнини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.44-52.
Қабулқилинди:21.09.2022; Рухсатэтилди:20.10.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
ОРГАНИК КИМЁ
УДК 547.789:547.298.3
З. Ж. Пўлатова, И. С. Ортиков, П. А. Нурмахмадова, И. А. Абдугафуров, Б. Ж. Элмурадов
1,2,3-ТРИАЗОЛО-БЕНЗОКСАЗОЛЛАР ҚАТОРИДА ЯНГИ БИГЕТЕРОЦИКЛЛАРНИНГСИНТЕЗИ ВА ИНГИБИТОРЛИК ФАОЛЛИГИ
1ЎзР ФА ўсимлик моддалари кимёси институти,E-mail: ilxon@mail.ru, 2Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети
Реферат.Муаммонинг келиб чиқиши. Потенциал фаол гетероциклик бирикмаларни излаш, хусусан кам захарли ва фармокологик фаол ва истиқболли моддаларни мақсадли синтез қилиш, ҳамда улар асосида самарали биологик фаол препаратлар яратиш долзарбдир. Улар қаторига бензоксазол ва 1,2,3-триазоллар киради.
Мақсад: 3-Пропалгилбензоксазолин-2-онни айрим ароматик азидлар билан 1,3-биполяр циклобирикиш реакцияларини ўтказиш усулини ишлаб чиқиш, тузилишини ва ингибирловчи фаоллигини аниқлаш.
Методология. Селектив 3-пропаргил- ҳосилани алмашинган ароматик азидлар билан ҳалқалаб тегишли 1,2,3-триазол-бензаксазол қаторида бигетероцикллар синтез қилинди. Моддаларнинг тузилиши ИҚ, 1H-ЯМР-спектроскопия усуллари ёрдамида исботланган.
Илмий янгилиги. Янги 1,2,3-триазол ҳосилалари синтез қилинган. Реакцияни боришига ва йўналишига таъсир этувчи омиллар аниқланган. Олинган янги моддаларнинг ингибиторлик ва ўстирувчанлик фаоллиги ўрганилган.
Олинган натижалар. 3-пропалгилбензоксазолин-2-оннинг ароматик азидлар билан самарали каталитик циклобирикиш усули яратилган. Уларнинг ИҚ- ва 1H-ЯМР- спектрлари таҳлил қилинган.
Калит сўзлар: пропаргил бромид, 3-пропалгилбензоксазолин-2-он, 2-бром-4-нитрофенил- азид, 1,3-биполяр циклобирикиш, мис (I) йодид.
Хусусиятлари:
- юқори унум билан 3-пропалгилбензоксазолин-2-он синтез қилинган;
- 3-пропалгилбензоксазолин-2-онга азидларнинг циклобирикиши;
- реакция унумига ҳарорат ва эритувчи табиатини таъсири ўрганилган;
- бензоксазол-триазолнинг ингибиторлик ва ўстирувчанлик фаоллиги.
Цитатакелтириш:З. Ж. Пўлатова, И. С. Ортиков, П. А. Нурмахмадова, И. А. Абдугафуров, Б. Ж. Элмурадов. 1,2,3-триазоло-бензоксазоллар қаторида янги бигетероциклларнингсинтези ва ингибиторлик фаоллиги// Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.53-61.
Қабулқилинди:22.08.2022; Рухсатэтилди:30.08.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
UDK 661.728.8; 544.23.022
M. A. Muslimova, B. N. Mamadiyarov, S. Sh. Shaxabutdinov, S. M. Yugay, N. Sh. Ashurov, A. A. Аtaxаnov
GLITSIDILMETAKRILATSELLYULOZANI STRUKTURAVIY TADQIQ QILISH
O’zR FA Polimerlar kimyosi va fizikasi institute, 100128, Tashkent c.,A.Qodiriy 76, e-mailpolymer@academy.uz
Referat. Muammoning kelib chiqishi. Nanotsellyuloza asosidagi biomateriallar fizik va biologic xossalari tufayli biotibbiyotda qo’llash uchun qiziqish uyg’otadi. Tuzilish xususiyatlariga ega modifikatsiyalangan nanotsellyuloza shakllariga etibor qaratiladi.
Maqsad: biofaol nanotselyuloza efiri – tsellyulozaglitsidilmetakrilatning strukturaviy xususiyatlarini o'rganish.
Metodologiyasi. Nanotsellyuloza namunalari va uning modifikatsiyalangan shakli glitsidilmetakrilat tadqiq etildi, almashinish darajasi UV (Specord 210 UV-Vis (Analytik Jena, Germaniya)) va Fourier IR (Inventio-S (Bruker, Germaniya)) spektroskopiya, amorf-kristall strukturasi rentgen struktura tahlili (Miniflex 600 (Rigaku, Yaponiya)), morfologiya va o'lchamlari ASM usullari (Agilent 5500 (Agilent, AQSh)) bilan baholangan.
Ilmiy yangilik. Nanotsellyuloza hosilasi - glitsidilmetakrilatning tuzilish hususiyatlari aniqlangan.
Olingan natijalar. Rentgen nurlari diffraktsiyasi, UV, IQ spektroskopik usullari bilan nanosellulozaning yangi hosilasi–glitsidilmetakrilat sellyulozaning strukturaviy tuzilishi aniqlandi, almashinish darajasi hisoblab topildi, kristall strukturasi parametrlarining, zarrachalar shakli va o'lchamlarining o'zgarishi ko'rsatildi.
Kalit so'zlar: nanotsellyuloza, glitsidilmetakrilat sellyuloza, almashish darajasi, amorf-kristalli tuzilish, zarrachalar o'lchami.
Xususiyatlari:
- tsellyulozaning gidroksil guruhini GM ning epoksi guruhi bilan o'zaro ta'siri;
- spektroskopiya usullari yordamida almashinish darajasi baholangan;
- rentgen struktura tahlili orqali kristall struktura parametrlari;
- dinamik yorug'lik tarqalishi usuli bilan zarrachalarning o'lchami va shakli baholangan.
Tsitata kektirish:M. A. Muslimova, B. N. Mamadiyarov, S. Sh. Shaxabutdinov, S. M. Yugay, N. Sh. Ashurov, A. A. Аtaxаnov. Glitsidilmetakrilatsellyulozani strukturaviy tadqiq qilish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2022. - №5. – В.61-66.
Qabul qilindi:26.07.2022; Ruxsat etildi: 25.08.2022; Nashr etildi:24.10.2022
* * *
УДК 547.918:547.926
Ш. Х. Рахимова, М. А. Агзамова, А. А. Жанибеков, Л. Г. Межлумян, Н. А. Адилова
ASTRAGALUS VILLOSISSIMUS ЕР УСТКИ ҚИСМИНИНГ ОҚСИЛЛАРИ ВА МИНЕРАЛ ТАРКИБИНИ ЎРГАНИШ
ЎзР ФА акад. С.Ю.Юнусовномидаги ўсимлик моддалар кимёси институти, Тошкент, Ўзбекистон. e-mail: shahnoza2380@mail.ru
Реферат.Муаммонинг келиб чиқиши. Astragalus туркумидаги ўсимликлар турли хил биологик фаол моддалар манбалари сифатида катта қизиқиш уйғотади. Astragalus ўсимликларининг айрим турлари асосида илмий тиббиётда ишлатиладиган дорилар ишлаб чиқилган. Бундан ташқари Astragalus чорва моллари учун озуқа манбаи ҳисобланади.
Ишнинг мақсади. Astragalus villosissimus ўсимлигининг ер устки қисми минерал таркиби, оқсилларининг миқдори ва аминокислота компонентларини аниқлаш, оқсилнинг молекуляр массасини аниқлаш.
Методология. Оқсил миқдори 400 нм тўлқин узунлигида ФЭК қурилмаси ёрдамида Несслер реагенти асосидаги усул билан аниқланди. ФТК аминокислоталарини ажратиш ва аниқлаш Agilent Technologies 1200 хроматографида амалга оширилди. Оқсилнинг ИҚ- спектрлари Perkin-Elmer 2000 Фурье спектрофотометрида. Натрий додецилсульфат (SDS PAGE) иштирокида полиакриламид гелида (ПААГ) электрофорез усули қўлланилди; элемент таркиб Optima-2400 ВМ ИCП (Perkin Elmer АҚШ) қурилмасида.
Илмий янгилиги. Биринчи марта A. Villosissimus ўсимлигининг ер устки қисмидан оқсил ажратилиб, унинг аминокислотали таркиби ўрганилди. Ўсимлик хом-ашёсининг минерал таркиби аниқланди.
Олинган натижалар. Оқсил ажратиб олинди ва таркиби идентификацяи қилинди. A. villosissimus ўсимлигининг оқсил миқдори 7.6% ва молекуляр оғирлиги 10кДа дан кам эканлиги кўрсатилган. ИҚ- спектрда 17 аминокислоталардан иборат оқсилларга хос бўлган пептид боғланиш соҳасидаги ютилиш тасмалари кузатилади. A. villosissimus ўсимлиги ер устки қисмининг таҳлил қилинган намунасида Cа, К ва Fе элементларининг миқдори юқори.
Калит сўзлар: Astragalus villosissimus, оқсиллар, аминокислоталар, электрофорез, ИҚ- спектроскопияси, макро ва - микроэлементлар
Хусусиятлари:
- оқсиллар таркибида учта муҳим аминокислоталар мавжуд;
- изолейцин, лейцин, валин молекуланинг ўзига хос тузилишини аниқлайди.
Цитатакелтириш:Ш. Х. Рахимова, М. А. Агзамова, А. А. Жанибеков, Л. Г. Межлумян, Н. А. Адилова. Astragalus villosissimus ер устки қисмининг оқсиллари ва минерал таркибини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.67-72..
Қабулқилинди:05.10.2022; Рухсатэтилди:13.10.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *
УДК 547.79:547;222-224
А. А. Зияев, Т.Т. Тошмуродов, К. К. Тургунов, У. С. Махмудов, У. Б. Хамидова, М. Р. Умарова
ЯНГИ АЛКИЛ(5-(БЕНЗИЛТИО)-1,3,4-ТИАДИАЗОЛ-2-ИЛ)КАРБАМАТЛАР СИНТЕЗИ, КРИСТАЛ ТУЗИЛИШИ ВА ЦИТОТОКСИК ФАОЛЛИГИ
1ЎзР ФА акад. С.Ю.Юнусовномидаги ўсимлик моддалар кимёси институти, Тошкент, 100170, М.Улуғбек кўч., 77, e-mail: aziyaev05@rambler.ru, 2Турин политехника университети, Кичик халқа йўли кўч., 17, Олмазор тум.,1000095, Тошкент, Ўзбекистан,3Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси
Реферат.Муаммонинг келиб чиқиши. 5-Амино-1,3,4-тиадиазол-2-тион синтези, уларнинг хусусиятларини, хусусан фармакологик фаолликларини ўрганиш долзарбдир.
Ишнинг мақсади. Алкил (5-(бензилтио)-1,3,4-тиадиазол-2-ил) карбаматлар синтези, уларни кристал тузилишини ва цитотоксик фаоллигини ўрганиш.
Методология. 2-Бензилтио-5-амино-1,3,4-тиадиазолни пропил ва изо-бутил хлорформиатлар билан ўзаро таъсирлашуви ўтказилди. ИҚ-, 1Н, 13С ЯМР спектрлари ва РТТ натижалари билан олинган бирикмаларнинг тузилиши исботланди, шунингдек in vitro усулида саратон хужайраларини бир нечта турларига нисбатан цитотоксик фаоллиги ўрганилди.
Илмий янгилиги. Алкил (5-(бензилтио)-1,3,4-тиадиазол-2-ил)карбаматлар синтез қилинди, уларнинг тузилишлари ва цитотоксик фаоллиги ўрганилди.
Олинган натижалар. Ациллаш реакциялари натижасида пропил ва изобутил(5-(бензилтио)-1,3,4-тиадиазол-2-ил)карбаматлар олинди. Бирикмалар лаборатория шароитида in vitro усулида HeLa, HBL-100, НEр-2 ва CCRF-CEM саратон хужайраларига нисбатан фаоллик намоён қилмайди.
Калит сўзлар: алкил(5-(бензилтио)-1,3,4-тиадиазол-2-ил)карбаматлар, ациллаш, кристал тузилиш, цитотоксик фаоллик.
Ҳусусиятлари:
-2-бензилтио-5-амино-1,3,4-тиадиазол, пропил ва изо-бутил хлорформиатлар;
- бирикмаларни кристал тузилишлари ва цитотоксик фаоллиги.
Цитатакелтириш:А. А. Зияев, Т.Т. Тошмуродов, К. К. Тургунов, У. С. Махмудов, У. Б. Хамидова, М. Р. Умарова. Янги алкил(5-(бензилтио)-1,3,4-тиадиазол-2-ил)карбаматлар синтези, кристал тузилиши ва цитотоксик фаоллиги // Ўзбекистон кимё журнали. -2022. -№5. -Б.7-72..
Қабулқилинди:26.07.2022; Рухсатэтилди:13.10.2022; Нашрэтилди:24.10.2022
* * *