Нашрнинг 1 сони

ФИЗИК КИМЁ

 

УДК 546.41

М.Р.Ибрагимова, Т.А.Азизов, А.Г.Погосян, О.И.Семенова

КАЛЦИЙ НИКОТИНАТНИНГ АМИДЛАР БИЛАН КООРДИНАЦИОН БИРИКМАЛАРИ

ӲзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент ш., е-mail: mavluda@gmail.com

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Замонавий координацион кимёнинг қаттиқ жисм кимёси бўлимида лиганд қуршовида N,O-донор марказли турли лигандлар тутган металлокомплекслар алоҳида ўрин эгаллайди. Улар полиэдрлар стереокимёсига ўзига хос таъсирига кўра комплекс бирикмалар кимёсида рақобатли координация муаммосини ўрганишда яхши моделлар бўлади.

Ишнинг мақсади. Синтез шароитини белгилаш, кальций никотинатнинг амидлар, никотинамид билан координацион бирикмаларини таркиби ва тузилишини аниқлаш, термик хусусиятларини ўрганиш.

Методология. Дифференциал термик анализ, рентгенфазавий анализ, ИҚ-спектроскопия.

Илмий янгилиги. Олинган бирикмаларнинг таркиби, тузилиши, органик лигандларнинг кординацияланиш услублари ва координацион тугун геометрияси рентгенфазовий тахлил ва ИҚ-спектроскопия усуллари билан исботланади. Синтез қилинган комплекс бирикмаларнинг термик хоссалари ўрганилади.

Олинган натижалар. Синтез қилинган бирикмаларнинг таркиби элемент анализ орқали топилди. Эркин лиганд молекулаларининг, кальций никотинат ҳамда синтез қилинган координацион бирикмаларнинг текисликлар орасидаги масофаси ва нисбий сезгирлигини солиштириш натижасида Са(NC₄H₅COO)₂·СH₃CONH₂·H₂NCONHNO₂·0,5H₂O, Са(NC₅H₄COO)₂·CO(NH₂)₂·NС₄Н₅CONH₂ таркибли бирикмаларнинг индивидуаллиги исботланган. ИҚ- спектроскопия методи орқали амид молекулалари, никотин кислота аниони кислород атоми орқали, никотинамид гетероҳалкадаги азот атоми билан координацияга учраши аниқланган.

Калит сўзлар: координация, марказий атом, рентгенфазавий таҳлил, индивидуаллик, термик хусусият.

Хусусиятлари.

* Кальций никотинатнинг комплекс бирикмалари механо-кимёвий усул билан синтез қилинган

* Синтез қилинган бирикмаларнинг индивидуаллиги рентгенфазавий метод билан исботланган.

* Координация марказлари, кислота қолдиғининг дентатлиги ИҚ-спектроскопияси билан исботланган.

* Комплекс бирикмаларнинг термик хусусиятлари деиватографик анализ билан ўрганилган.

Цитата келтириш: М.Р.Ибрагимова, Т.А.Азизов, А.Г.Погосян, О.И.Семенова.  Калций никотинатнинг амидлар билан координацион бирикмалари //Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б.3-9.

Қабул қилинди: 05.12.2016; Рухсат берилди: 21.11.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

 

* * *

УДК 541.183: 66.066

Д.Ж. Жумаева

КЎМИР АДСОРБЕНТЛАРИНИНГ ФИЗИК-КИМЁВИЙ ВА АДСОРБЦИОН ХУСУСИЯТЛАРИ

ЎзРФА Умумий ва ноорганик кимё институти,  Тошкент ш., d.jumayeva@list.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Адсорбентлар олишда фойдаланиладиган турли хом ашё (торф, гил, кўмир ва бошқалар) га асосланган адсорбцион  усул саноат чиқинди сувларини тозалашда самарали усуллардан бири бўлиб ҳисобланади. Булардан кенг қўлланиладигани фаоллашган кўмир бўлиб, улар четдан келтириладиган маҳсулот ҳисобланади, ҳар доим ҳам самара беравермайди ва тан нархи жиҳатидан қиммат ҳисобланади.

Ишнинг мақсади. Маҳалий кўмирлар асосида арзон тан нархли ва юқори самарага эга адсорбентлар олиш, ҳамда уларнинг физик-кимёвий, адсорбцион хусусиятларини ўрганиш.

Методология. Дастлабки ва фаоллаштирилгандан кейинги кўмирларнинг функционал гураҳлари ИҚ-спектр усулида ўрганилди. И-160 МИ иономерда эритмадаги мис ионлари концентрациясининг фарқи орқали уларнинг мисга нисбатан адсорбцион ҳажми аниқланди.

Илмий янгилиги. Маҳаллий кўмирлар асосида янги кўмир адсорбентлари олинди, уларнинг физик-кимёвий ва адсорбцион хусусиятларининг функционал гуруҳлари табиатига боғлиқлиги ўрганилди.

Олинган натижалар. Маҳалий кўмирлар асосида олинган янги кўмир адсорбентлари физик-кимёвий таҳлиллар асосида тавсифлаб берилди. Фаоллаштирилган кÿмир адсорбентларининг адсорбцион хоссаларининг функционал гурухлар табиатига бо­ғлиқлиги кÿрсатиб берилди.

Калит сўзлар: кўмир адсорбенти, саноат чиқинди суви, ИҚ-спектрометрия, функционал гуруҳ, адсорбцион хусусият.

Хусусиятлари:

* Ангрен қўнғир кўмири асосидаги 2БПК маркали фаоллашган кўмир.

* Шаргун тошкўмири асосидаги 1ССКОМ маркали тошкўмир.

* Бойсун тошкўмири асосидаги 1Т маркали тошкўмир.

Цитата келтириш: Д.Ж. Жумаева.  Кўмир адсорбентларининг физик-кимёвий ва адсорбцион хусусиятлари //Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б.9-15.

Қабул қилинди: 28.10.2016; Рухсат берилди: 24.11.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

 

* * *

UDK 691.32:666

M.U. Karimov, A.T. Djalilov, N.A. ¹Samigov

OLINGAN SUPER- VA GIPERPLASTIFIKATORLARNING DIFFERENSIAL TERMIK TAHLILLARINI TADQIQ ETISH

Toshkent kimyo-texnologiya ilmiy tadqiqot instituti DUK, ¹Toshkent arxitetura-qurilish instituti; E-mail: adler_219@mail.ru

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Sement kompozitsiyalarini ekspluatatsion xarakteristikalarini rivojlantirishning asosiy yo`nalishlaridan biri ularning texnologikligini yaxshilash, mustaxkamligi va bardoshlilgini oshirish. Zamonaviy qurilish materiallari ishlab chiqarishda asosiy e`tibor bir vaqtning o`zida bir nechta texnologik vazifani bajara oladigan plastifikatsiyalovchi qo`shimchalar yaratishga qaratilgan.

Ishning maqsadi. Olingan plastifikatsiyalovchi qo`shimchalarning differensial-termik tahlillarini tadqiq etish.

Metodologiya. Termik tahlil  Paulik – Paulik – Erdey tizimli derivatografda, 10 grad/min tezlikda, Т – 900, ТГ – 200, ДТА – 1/10, ДТГ – 1/20 galvanometr aniqligida va 0.114 – 0.173 g namuna massalarida amalga oshirildi. Tahlil atmosfera sharoitida amalga oshirildi. Idish sifatida diametri 10 mm  bo`lgan qopqoqsiz korund tigel ishlatildi. Etalon sifatida Al₂O₃ ishlatildi.

Ilmiy yangiligi. Olingan plastifikatsiyalovchi qo`shimchalarning differensial termik tahlilini tadqiq qilish davomida beton qorishmalariga termik ishlov berish temperatura oraliqlaridagi o`zgarishlar aniqlandi. 

Olingan natijalar. Superplastifikator SDj-1 differensial termik tahlil egri chiziqlarida quyidagi 4 ta endoeffekt kuzatildi: 403-423 К; 481-493 К; 546-559 К и 618-653 К va bular polimerning kimyoviy va fazaviy o`zgarishlarini ko`rsatadi. Birinchi uchta endoeffekt polimerdagi kuchsiz va kuchli bog`langan suv molekulalarini uchishini, suyuqlanish va parchalanishning boshlanishidan dalolat beradi. 546-559 К; 603-618 К; 668-793 К; 833-893 К; 1023-1063 К и 1068-1113 К larda yuzaga kelgan ekzoeffektlar esa superplastifikator SDj-1 oksidlanishi va kristallanishini oshishi, choklanishlaridan dalolat beradi. Giperplastifikator  differensial termik tahlil egri chiziqlarida quyidagi 2 ta endoeffekt kuzatildi: 313-363 К; 421-531 К va bular polimerdagi kuchsiz va kuchli bog`langan suv molekulalarini uchishini, suyuqlanish va parchalanishning boshlanishidan dalolat beradi. Qolgan ekzoeffektlar esa giperplastifikator oksidlanishi va kristallanishini oshishi, choklanishlaridan dalolat beradi.

Kalit so`zlar. differensial termik tahlil, termogravimetriya, endo- va ekzoeffektlar.

Xususiyatlar.

* Superplastifikatorlarning ta`sir qilish mexanizmi tadqiq qilingan.

* Super- va giperplastifikatorlarni DTAdagi fazaviy o`zgarishlari o`rganilgan

Tsitata keltirish: M.U. Karimov, A.T. Djalilov, N.A. Samigov. Olingan super- va giperplastifikatorlarning differensial termik tahlillarini tadqiq etish //O’zbekiston kimyo jurnali. -2017, -№1. –B.16-21.

Қабул қилинди: 08.08.2016; Рухсат берилди: 28.10.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

 

* * *

UDK 541.64.67

¹A. T. Djalilov, X. X. Turaev, Sh. A. Kasimov, F. B. Eshkurbonov

OLINGAN KOMPLEKS HOSIL QILUVCHI ANIONITNING KINETIK XOSSALARINI O‘RGANISH

¹Тошкент кимё-технология илмий тадқиқот институти ДУК, Термез давлат университети, E-mail: hhturaev@rambler.ru

Реферат. Muammoning kelib chiqishi. Fan va texnikaning turli sohalarida kompleks hosil qiluvchi anionitlardan foydalanishda ularning rangli metallar ionlari bo‘yicha sorbsion sig‘imi, ion almashinish tezligi va bu xossalarning suvli eritma ion kuchi hamda pH ga bog‘liqligi kabi asosiy kinetik va fizik-kimyoviy xossalari to‘g‘risidagi bilimlarni bilish talab etiladi. Shuningdek, anionitlarning sorbsiyalanuvchi metall ionlari bilan sorbsiya jarayonida kompleks hosil qilishini o‘rganish noorganik va analitik kimyoning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.

Ishning maqsadi. Tadqiqotni bajarishda tiomochevina, epixlorgidrin va melamin asosida sintez qilingan anionitning kinetik xossalari, xususan, mis va nikel ionlari bo‘yicha sorbsiya tezligi hamda diffuziya koeffisiyentini o‘rganish maqsad qilib olindi.

Metodologiya. Sintez qilingan kompleks hosil qiluvchi anionitning sorbsion-kinetik xossalari kompleksonometrik va potensiometrik titrlash usullari yordamida o‘rganildi.

Ilmiy yangiligi. Tiomochevina (T), epixlorgidrin (EXG) va melamin (M) asosida yuqori sorbsion ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan va ba’zi oraliq metallar kationlari bilan kompleks birikmalar hosil qiladigan yangi polifunksional anionit (TEM) sintez qilingan.

Olingan natijalar. Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, sintez qilingan TEM anionitining to‘yinish darajasi 2.4 mg-ekv/g ga teng bo‘lib, olingan anionit o‘zining kinetik xossalari bilan EDE-10P mashhur universal anionitidan (1.8 mg-ekv/g) qolishmaydi. Shuningdek, misning diffuziya koeffitsienti kattaligi 7 soat fazalar kontaktidan so‘ng TEM anioniti uchun – 6.8·10^-8, EDE-10P anioniti uchun esa – 5.6·10^-8 bo‘lishi aniqlandi.

Kalit so‘zlar: anionit, kinetika, almashinish sig`imi, mis, nikel, kompleksonometriya, potensiometriya, titrlash, diffuziya koeffitsienti.

Xususiyatlari:

* Ionitdagi yutilgan mis ionlarining nikel ionlariga almashinish mexanizmi o`rganildi. 

* Shu maqsadda ion almashinish tezligining vaqtga bog`liqligidan foydalanildi.

Tsitata keltirish: A. T. Djalilov, X. X. Turaev, Sh. A. Kasimov, F. B. Eshkurbonov. Olingan kompleks hosil qiluvchi anionitning kinetik xossalarini o‘rganish  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2017. -№1. –B.21-26.

Қабул қилинди: 08.08.2016; Рухсат берилди: 28.10.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

 

* * *

НООРГАНИК КИМЁ

 

УДК 548.312.6:541.49:546.48

Ш.Ш. Даминова, С.А. Талипов, З.Ч. Кадирова, Х.Т. Шарипов

КАДМИЙНИНГ 2-АМИНО-1-МЕТИЛБЕНЗИМИДАЗОЛ ВА ДИИЗОПРОПИЛДИТИОФОСФАТ БИЛАН КОМПЛЕКСИ СИНТЕЗИ, ХОССАСИ ВА КРИСТАЛЛ СТРУКТУРАСИ

Тошкент кимё-технология институти, ЎзР ФА Биорганик кимё институти

 

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. d-ўтувчи металларни амалий аҳамиятга эга бўлган олтингугурт сақлаган  органик лигандлар билан ва аралаш лигандли комплексларини синтез усулларини ишлаб чиқиш координацион кимёнинг мухим йўналиши ҳисобланади.  Янги комплекс бирикмаларнинг таркиби, тузилиши ва хоссалари ҳақидаги аниқ маълумотлар қатор синтез қилинадиган бирикмалар хоссаларини қонуниятли ўзгаришини аниқлашда фундаментал асос бўлиб хизмат қилиши керак.

Ишнинг мақсади.  Ишнинг мақсади Cd[(i-C₃H₇O)₂PS₂]₂ нинг 2-амино-1-метилбензимидазола (МАВ) билан координацион бирикмасини синтез қилиш, хоссалари ва структурасини ўрганиш хамда  кристалл структурада молекулаларнинг ўзаро таъсири хусусиятини аниқлаш.

Методология. Диизопропилдитиофосфат кадмийнинг 2-амино-1-метилбензимидазол билан аралаш лигандли комплекси синтези этанолли эритмада гетероҳалқани хелатга қўшиш орқали амалга оширилди. Хона ҳароратида тўйинган спиртли эритмаларни секин буғлатиш орқали рентгенструктурали анализ учун монокристаллар ўстирилди. Оқ рангли, ялтироқ, яхши қирраларга эга нинасимон шаклли барқарор кристаллар кўринишидаги бирикмалар олинди. Тузилиши рентгенфазали, дериватографик таҳлил, ИҚ-спектроскопия ва РСА усулларида ўрганилди.  

Илмий янгилиги. Янги аралаш лигандли комплекс [Cd(МАВ)₂(изо-ProPS₂)₂] синтез қилинди. МАВ молекуласини диизопропилдитиофосфат кадмий координацион сферасига кириши кўрсатилган. Молекуланинг ўзаро таъсири ва кристалл структураси упаковкаси таҳлил қилинган.

Олинган натижалар.  Комплекс металл иони атрофида сиқилган тетраэдрик конфигурацияга эга бўлиб, монодентат координацияланган диизопропилдитиофасфат ионидан 2 та олтингугурт атоми ва аминабензимидазол молекуласидан 2 та азот атоми координацион сферага кирган. ИҚ-спектроскопик маълумотлар рентгеноструктур анализ натижаларини тасдиқлайди. Олинган комплекснинг термик ўзгариши ўрганилиб, термопарчаланишнинг оралиқ маҳсулотлари таҳлил қилинган.

Калит сўзлар: cинтез, аралаш лигандли комплекс, кристалл структура, кадмий.

Highlights:

* Кадмийнинг диизопропилдитиофосфат ва МАВ билан янги аралаш лигандли комплекси синтез қилинган

* Комплекс бирикманинг кристалл структураси ва упаковкаси аниқланган

Цитата келтириш: Ш.Ш. Даминова, С.А. Талипов, З.Ч. Кадирова, Х.Т. Шарипов. Кадмийнинг 2-амино-1-метилбензимидазол ва диизопропилдитиофосфат билан комплекси синтези, хоссаси ва кристалл структураси  //Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б.27-36.

Қабул қилинди: 26.09.2016; Рухсат берилди: 30.10.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

 

* * *

УДК 628.34

Ф.И.Эркабаев

ХРОМ(VI)   ИОНЛАРИНГ КАЙТАРИЛИШ ДАРАЖАСИГА ИШҚОРЛИ ОҚАВА СУВЛАРНИНГ ТАЪСИРИНИ ЎРГАНИШ

Институт общей и неорганической химии Академии наук РУз

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Гальваника ва бошқа ишлаб чиқариш оқава сувларидаги хром ионларини реагентлар ёрдамида тозалаш кенг тарқалган ҳисобланади. Корхоналарда ташландиқ эритмаларни хром(VI) ионларидан тозалаш ушбу ионларни калий ёки натрий тиосульфат, пиросульфат, бисульфитлар иштирокида хром(III) ионларигача қайтариш орқали амалга оширилади. Хром(III) ионларини кам эрувчан хром гидроксид ҳолда ажратиб олиш учун уларни турли реагентлар (NaOH, КОН, Na₂CO₃, оҳакли сув ва б.қ.)  қайта ишланади.

Айниқса, оқава сув ва чиқинди эритмаларни тозалашда бошқа ишлаб чиқаришдаги оқаваларни қўллаш катта қизиқиш уйғотади.

Ушбу ишда хром(VI) ионларининг қайтарилишига синтепон ишлаб чиқаришда ҳосил бўладиган ишқорли оқава сувларнинг таъсири ўрганилган. Хром(VI) ионларининг хрома(III)гача қайтарилиши самарадорлиги қўлланиладиган қайтарувчи ва ишқорли оқава сув миқдорига боғлиқлиги устида изланишлар олиб борилган. Қайтарувчи сифатида тиосульфат натрий қўлланилганда ишқорли сув иштирокида хром(VI) ионларининг қолдиқ концентрацияси 4 мг/л гача камайган. Худди шу шароитда гидросульфид натрий қўлланилганда хром(VI) ионларининг концентрацияси 120 мг/л гача камайтиришга эришилган.

Ушбу ишдан мақсад, хром(VI) ионларини синтепон ишлаб чиқаришда ҳосил бўладиган чиқинди ишқорий оқава сув иштирокида қайтарилишини ўрганиш. Хром(VI) ионларининг хром(III)гача қайтарилиш самарасини ишқорий оқава сув миқдорига ва қулланиладиган қайтарувчига боғлиқлигини аниқлаш.

Методология. Текшириш объекти сифатида синтепон ишлаб чиқаришда ҳосил буладиган ишқорий оқава сув ва гальваник хромлаш цехи чиқинди модель эритмасидан фойдаланилган. Хром ионлари концентрациясини аниқлаш учун титрометрик, фотометрик ва физик-кимёвий таҳлил усуллари қўлланилган.

Илмий янгилиги. Ишқорий оқава сув иштирокида қайтарувчи сифатида натрий тиосульфат қўлланилганда 50 г/л модель эритмадаги қолдиқ хром(VI) ионларининг миқдори 4 мг/л гача пасайиши аниқланди. Худди шу шароитда гидросульфит натрий қўлланилганда қолдиқ хром(VI) ионларининг миқдори фақат 120 мг/л гача пасайиши кузатилди.

Олинган натижалар. Хром(VI) ионларини ишқорий оқава сув иштирокида қайтариш устида ўтказилган тадқиқотлар натижасида хромли чиқинди эритма ва ишқорий оқава сувнинг оптимал нисбатлари ўрнатилди, эритмада қолдиқ хром(VI) ионларининг энг кам миқдорини берувчи нисбат мос равишда 2:1 эканлиги аниқланди.

Калит сўзлар: хром(VI) ионлари, кимёвий қайтарувчилар, ишқорий оқава сувлар, хромли сув, кислородни кимёвий қабул қилиши.

Хусусиятлари.

* Дастлабки эритма ва ишқорий оқава сувларнинг оптимал нисбатлари аниқланди.

* Максимал натижа берувчи қатарувчи аниқланди.

Цитата келтириш: Ф.И.Эркабаев.  Хром(VI)   ионларинг кайтарилиш даражасига ишқорли оқава сувларнинг таъсирини ўрганиш //Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б.36-41.

Қабул қилинди: 18.11.2016; Рухсат берилди: 28.11.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

 

* * *

УДК 532.64 (088.8)

Е.Т.Сафаров, В.П.Гуро, М.А.Ибрагимова

МОЛИБДЕН  КОНЦЕНТРАТИНИ КУЙДИРИШ УЧУН CОХТА ҚАЙНОВЧИ ҚАТЛАМ РЕАКТОРИ.  1 ҚИСМ. 

Институт общей и неорганической химии Академии наук РУз, г.Ташкеннт.

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. «Олмалиқ ТМК» АЖ молибденит концентратини донадорлаш шихтасининг таркибида 10 % каолин бӱлиб, куюндидаги Мо миқдорини камайтиради. Бу камчиликдан ҳоли бӱлган каолинга альтернатив СК-К ва СК-Д полимерлари асосидаги таркиблар яратилди. Таркибнинг яна бир устунлиги доналар юзасининг ғоваклилиги бӱлиб, бу жараён тезлигини бошқарувчи диффузион босқични - реакция ҳудудидан олтингугурт оксидининг кетиши ва кислороднинг келишини осонлаштиради. Бироқ, жараённи синашда яна бир нохуш ҳолат – доналарнинг бир-бирига ёпишиб қолиши ва печ тубига куюндининг ёпишиши аниқланди.

Ишнинг мақсади – каолин, СК-К ва СК-Д полимер боғловчилар билан донадорланган Мо-концентратини куйдириш учун лаборатория сохта қайновчи (қайновчи) қатлам реакторини яратиш ва синаш, доналарнинг бир-бирига ёпишиб қолишининг сабабини излаш.

Методология. Турли таркибли шихталардан олинган доналарни барабанли печ (БП) ва 150 см³ ҳажмли қайновчи қатламли реакторда (ҚҚ) ҳаво ёки О₂ юбориб 20-110-300 ^оС да қуритилди ва куйдирилди. Сӱнгра Perkin-Elmer 3030В спектрофоторметрида ва Aligent 7500 IСP MS да элемент, Паулик-Эрдей дериватографида термик таҳлиллари, ДРОН-УМ дифрактометрида рентген назорати, UR-20 (700-3600 см^-1) спектрографида ИҚ-спектрлар таҳлили ӱтказилди.

Илмий янгилиги. Таркибида СК-К и СК-Д полимерлар асосидаги минерал ва органик боғловчилар бӱлган шихтадан тайёрланган Мо-концентрати доналарини куйдириш учун лаборатория қайновчи қатлам реактори яратилди ва синовдан ӱтказилди. Унинг устунлиги молибденитни оксидлаш жараёнининг унумдорлигини фаолият кӱрсатаётган барабанли печга нисбатан 20 марта, ҳамда куюндидан Мо ва Re ни ажратиб олишнинг солиштирма кӱрсаткичларини оширишидир. Бундан ташқари, ҚҚ-печи доналарни бир-бирига ёпишишини йӱқотади.

Олинган натижалар. Яратилган лаборатория ҚҚ-печида, ҳамда муфель печида таркибида органик боғловчилар бӱлган доналар намуналари олинди. Элемент таҳлили, ИҚ-спектроскопия ва дереватография усуллари билан солиштирма тадқиқодлар ӱтказилди. 300^оС дан юқори ҳароратда полимерлар парчаланиб, доналар ғовак ҳолига келади. ҚҚ печининг бошқа турдаги печлардан устунлиги аниқланди.

Калит сӱзлар: куюнди, молибденит концентрати, боғловчи, каолин, органик полимер

Хусусиятлари:

* Мо-концентратини куйдириш учун лаборатория қайновчи қатлам реактори яратилди;

* Қайновчи қатлам печида донадорланган Мо-концентрати куюндиси олинди;

* Мо-концентратини донадорлаш шихтаси таркибида  – СК-К, СК-Д полимерлари бор;

* Органик боғловчили доналарнинг бир-бирига ёпишиб қолиши сабаблари аниқланди.

Цитата келтириш: Е.Т.Сафаров, В.П.Гуро, М.А.Ибрагимова. молибден  концентратини куйдириш учун cохта қайновчи қатлам реактори.  1 қисм. //Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б.42-48.

Қабул қилинди: 22.11.2016; Рухсат берилди: 07.12.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

 

* * *

УДК 661.632.232:631.8

У.К.Алимов, Ш.С. Намазов, А.М.Реймов

ҚЎШ СУПЕРФОСФАТ ОЛИШДА ҲОСИЛ БЎЛАДИГАН КАЛЬЦИЙФОСФАТ ВА МОНОКАЛЬЦИЙФОСФАТ БЎТҚАЛАРИНИНГ РЕОЛОГИК ХОССАЛАРИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент ш.,

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Табиий фосфатларни циклик усулда қайта ишлаб қўш суперфосфат олиш технологияси қисқа вақт ичида иккиламчи фосфат хом ашёсини тўла парчаланишини таъминлайди. Мазкур усулда қўш суперфосфат олиш анъанавий бўлган камерали, камера-оқимли, оқимли ва кўпретурли усулларга нисбатан рационал ҳисобланади. Фосфорит концентратини экстракцион фосфор кислотаси (ЭФК) юқори меъёри ва концентрацияларида парчалаб олинган ярим маҳсулот, икки хил турдаги кальцийфосфатли ҳамда нордон монокальцийфосфат (МКФ) бўтқаларининг 30 дан 100°С гача бўлган оралиқдаги реологик хоссалари ўрганилди. Ўрганилган оралиқлардаги бўтқаларнинг реологик характеристикалари уларни мавжуд бўлган ускуналарда узатишга етарли бўлиши кўрсатилган.    

Ишнинг мақсади. Тадқиқот мақсади кальцийфосфат ва нордон МКФ бўтқалар ҳароратларининг 30 дан 100°С гача бўлган кенг оралиқларида ўрганиш.

Методология. Зичлик пикнометрик усулда, қовушқоқлик эса глицерин солинган термостатда диаметрлари 1,47 ва 2,37 мм бўлган ВПЖ-2 капиллярли вискозиметрда  хажмий тезликда оқиб ўтиши орқали аниқланди.

Илмий янгилиги. Илк бор фосфорит концентратини ЭФК нинг юқори меъёри ва концентратида парчалаб олинган бўтқаларнинг реологик хоссалари тадқиқ қилинган.

Олинган натижалар. Кальцийфосфатли ва МКФ бўтқаларнинг 30-100 °С ҳароратлардаги реологик хоссалари (зичлик ва қовушқоқлик) нинг қийматлари топилган. Икки турдаги бўтқаларнинг кимёвий ва кристалланиш ҳароратлари аниқланди. ЭФКнинг ўрганилган оралиқлардаги концентрация ва меъёрларида кальцийфосфат ва МКФ бўтқаларнинг мос равишда 60 ва 70°С дан бошлаб оқувчан бўлиши топилди.

Калит сўзлар: ювиб куйдирилган концентрат, ЭФК, кальцийфосфат ва монокальцийфосфатли бўтқа, кристаллизация, зичлик ва қовушқоқлик.

Хусусиятлари.

* МКФ бўтқасининг технологик хоссалари ҳароратнинг кенг оралиқларида кўрсатилди.

* Реологик хоссаларнинг ҳароратга боғлиқлиги аниқланди.

Цитата келтириш: У.К.Алимов, Ш.С. Намазов, А.М.Реймов. Қўш суперфосфат олишда ҳосил бўладиган кальцийфосфат ва монокальцийфосфат бўтқаларининг реологик хоссаларини тадқиқ қилиш  //Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б.48-58.

Қабул қилинди: 28.11.2016; Рухсат берилди: 14.12.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

 

* * *

УДК 631.85:661

¹Д.Г.Пак, А.А.Маматалиев, Ш.С.Намазов, А.Р.Сейтназаров, Б.М.Беглов

АММИАКЛИ СЕЛИТРА, МАРКАЗИЙ ҚИЗИЛҚУМ ФОСФОРИТ УНИ ВА МАҲАЛЛИЙ КАЛИЙ ХЛОРИДИ АСОСИДАГИ АЗОТФОСФОРКАЛИЙЛИ ЎҒИТЛАР ҲАМДА УЛАРНИНГ ФИЗИК КИМЁВИЙ ВА ТОВАР ХОССАЛАРИ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Тошкент ш., ¹«Фарғонаазот» АЖ

Реферат.  Муаммонинг келиб чиқиши. Ўзбекистон кимё саноатининг минерал ўғитлар ишлаб чиқарувчи йирик тармоғи яратилган. Бизнинг заводлар аммиакли селитра, карбамид, аммоний сульфати кўринишда бирламчи азот ўғитларини, оддий аммонийлаштирилган суперфосфат кўринишида бирламчи фосфор ўғитини, калий хлориди кўринишида бирламчи калий ўғитини ва аммофос, супрефос, аммоний сульфатфосфати кўринишида икки компонентли азотфосфор ўғитларини ишлаб чиқаради. Аммо жаҳон бозорида уч компонентли NРК-ўғитлар юқори талаб билан қўлланилиб келинади, чунки уларни сақлаш, ташиш ва қўллашда сарф-харажатлар кескин камаяди. Ўзбекистоннинг мавжуд ресурслари уч компонентли NРК-ўғитлар ишлаб чиқаришини яратишга имкон беради.

Ишнинг мақсади. Аммиакли селитра суюқланмасига Марказий Қизилқум оддий фосфорит унини ва калий хлоридини киритиш йўли билан уч компонентли NРК-ўғитлар олиш жараёни ҳамда уларнинг физик-кимёвий ва товар хоссаларини ўрганиш.

Методология. Аммиакли селитра суюқланмасига фосфорит уни ва калий хлоридини киритиш, аралашмани жадал аралаштириш усулида донадорлаш, олинган ўғитларнинг таркиб ва хоссаларини маълум бўлган таҳлил усулларда ўрганиш.

Илмий янгилиги. Биринчи маротаба аммиакли селитра суюқланмасига Марказий Қизилқум оддий фосфорит унини ва калий хлоридини киритиш йўли билан уч компонентли NРК-ўғитлар олиш жараёни ўрганилган ҳамда уларнинг физик-кимёвий ва товар хоссалари аниқланган.

Олинган натижалар. Селитра суюқланмаси : фосфорит уни : КCl = 100 : (20-30) : (5.75-57.5) ҳар хил оғирлик нисбатларда олинган уч компонентли NРК-ўғитларнинг таркиб ва хоссалари аниқланди. Масалан, селитра суюқланмаси : фосфорит уни : КCl = 100 : 20 : 57.5 нисбатда 19.40% N, 1.98% Р₂О₅, 19.42% К₂О тутган, доналар мустаҳкамлиги 9.07 МПа ва доналарнинг сувда эриш вақти 128.9 сония ташкил этган ўғит олинади. Бу вақтнинг ўзида тоза аммиакли селитра доналар мустаҳкамлиги 1.6 МПа, унинг эри вақти эса 46.8 сонияга тенгдир. Олинган ўғитларнинг гигроскопик нуқтаси аммиакли селитра гигроскопик нуқтасига нисбатан пастдир. Шу сабабдан уларни полиэтилен қопларга қадоқлаш лозимдир. Аниқландики, аммиакли селитранинг намлиги 3.5% га етганда ёпишиб қолади ва сочилувчанлиги йўқотади, NРК-ўғитлар намуналари эса намлиги 5% га етганда ҳам ташқи кўринишини ва сочилувчанлигини сақлаб қолади.

Калит сўзлар. Аммиакли селитра суюқланмаси, фосфорит уни, калий хлориди, NРК-ўғит, таркиб ва хоссалар, доналар мустаҳкамлиги, гигроскопик нуқтаси, сув буғларини ютиш тезлиги, нам ютиш сиғими.

Хусусиятлари:

* NРК-ўғитларнинг таркиб ва хоссалари аниқланди.

* Олинган ўғитларнинг гигроскопик нуқтаси аммиакли селитра гигроскопик нуқтасига нисбатан пастдир.

Цитата келтириш: Д.Г.Пак, А.А.Маматалиев, Ш.С.Намазов, А.Р.Сейтназаров, Б.М.Беглов. Аммиакли селитра, марказий қизилқум фосфорит уни ва маҳаллий калий хлориди асосидаги азотфосфоркалийли ўғитлар ҳамда уларнинг физик кимёвий ва товар хоссалари  //Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б.59-66.

Қабул қилинди: 05.12.2016; Рухсат берилди: 14.12.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

* * *

УДК 665.335.1

Ш.Ш.Хакимов, Й.С.Савриев, К.Х.Мажидов

МАҲАЛЛИЙ МОЙЛИ АШЁЛАРНИНГ АЙРИМ ТУЗИЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎРГАНИШ

ЎзР ОЎМТВ Бухоро муҳандислик-технология институти, Бухоро

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Ўсимлик мойлари ишлаб чиқаришда кам сарфли технология, жараёнлар ва қурилмалар зарур. Юқори сифатли истеъмол мақсадли ўсимлик мойлари ишлаб чиқаришда мавжуд технологияларни такомиллаштириш долзарб муаммодир.

Ишнинг мақсади. Маҳаллий мойли ашёларнинг турларини, таркибида мойли капиллярлар тизимини шакллантириш қонуниятларини ўрганиш натижасида, усулларни ишлаб чиқиш.

Методология. Мойли уруғлар мағзи ва қобиғидан ички мой ҳужайраларини ва мойли найчаларда уларни тақсимланишини технологик шароитлар таъсирида парометрия нурли ва электрон микроскопик усулларини қўллаб ўрганилди. Кимёвий, физик-кимёвий ва кинетик ўзгаришларини мавжуд стандарт аниқлашлар усулида аниқланди. Олинган натижаларни тўғрилик даражасини замоноавий статистик усуллардан фойдаланиб, аниқлик баҳолашлари амалга оширилди.

Илмий янгилиги. Мойли уруғларни тузилиши улар таркибидаги липидлар ва оқсил моддаларига боғлиқлиги аниқланди. Бундай таркибий қисмларни манбаларнинг тузилишини шакллантиришдаги ва технологик ишлов беришдаги ўрни аниқланди. Захира таналарнинг юза қисмида ҳужайралар катталиги ва ультра тузилиши орасида жиддий фарқланиш борлиги жорий этилди. Бундай фарқланишни липидларнинг ва оқсилларнинг жойлашувига боғлиқлиги таҳлил этилди.

Олинган натижалар. Уруғлар таркибидаги липидлар ва оқсил моддалари миқдорини, ҳужайра тузилиши, унинг ўлчамлари, қобиғларининг қалинлиги, цитоплазма кенглигига, капиллярлар ва найчалар ўлчамига боғлиқлиги таснифланди. Олинган натижалар мойли уруғларни ўзаро асосий физикавий ва физик-кимёвий кўрсаткичлари билан фарқланишини тасдиқлади.

Калит сÿзлар: мойли уруғлар, пахта, сафлора, рапс, соя, кунгабоқар, ғовак тузилиш, технологик факторлар.

Хусусиятлари:

* 1000 Å ёки 10^{-5 см радиус ўлчамдаги найчалар чегарали ҳисобланади.}

* Улар капиллярларни микро ва мезопораларга (r<10^-5), ҳамда макрокапиллярлар (r>10^-5)га тақсимланишига олиб келади.

Цитата келтириш: Ш.Ш.Хакимов, Й.С.Савриев, К.Х.Мажидов. Маҳаллий мойли ашёларнинг айрим тузилиш хусусиятларини ўрганиш  // Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б.67-72.

Қабул қилинди: 15.03.2016; Рухсат берилди: 26.09.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

* * *

УДК 664.64.016.8:664.644

Г.З. Джахангирова, П.М. Турсунходжаев, Н.К.Айходжаева , Д.А. Гафурова¹

ПАСТ НОНВОЙЛИК ХОССАЛИ УНДАН НОН ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА ЎСИМЛИК ҚЎШИМЧАЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ

Тошкент кимё-технология институти, ¹«Donmahsulotlari» IIChM e-mail: jaxangirova77@mail.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Бозор иқтисодиёти шароитида юқори рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш, истеъмолчилар юқори талабига мос келувчи нон ишлаб чиқаришнинг устивор вазифларидан бири ҳисобланади. 

Бугунги кунда соҳа корхоналарининг кўпчилиги ун сифати муаммосига тез-тез дуч келмоқда, қайсики нон сифатини яхшиловчи асосан, ноалиментар табиатли ва хорижда ишлаб ишлаб чиқарилган яхшилагичларни қўллаш орқали ечилади, лекин бу тайёр маҳсулот озиқавий хавфсизлигига ва тан нархига таъсир этади.

Ишнинг мақсади. Мақолада паст нонвойлик хоссали буғдой унини қайта ишлашда маҳаллий ўсимлик хом ашёларини қўллаш мақсадга мувофиқлиги асосланган.

Методология. Ун, хамир ва нон маҳсулотлари сифати таҳлиллари стандарт усуллардан фойдаланилган ҳолда уч маротаба амалга оширилди.

Илмий янгилиги. Сабзи, қовоқ ва қизил ширин қалампир кукуни рецептурада  ун массаси миқдори ўрнига 5% ишлатилганда, тайёр маҳсулот чиқиши ва клейковина хоссалари, бижғиш микрофлорасини фаоллашувига таъсири аниқланди.    

Олинган натижалар. Қўшимчалар қўлланилган тажриба намуналарида хом клейковина чиқиши ўртача 6,0-9,2 % (нисб.) га чўзилувчанлиги 3-4 см.га камайганда ва хамирнинг газтутиш қобилияти 8,7-17,4% га назорат намунасининг мос кўрсаткичларига нисбатан ошганлиги аниқланди.

Қўшимчалар қўлланилган маҳсулотларда ноннинг ҳажмий чиқиши 12,8-14,9 % га ошиши, қолипсиз ноннинг шакл сақлаш қобилиятининг яхшиланиши 1,2-1,4 баробар қўшимчалар қўлланилмаган назорат нон намуналарига нисбатан ошиши кузатилди.

Қўшимчалар “кучсиз”  клейковинали буғдой унининг нонвойлик хоссаларини ҳамда талаб этилаётган тайёр маҳсулот сифатини яхшилаши исботланди. Қўшимчалар танлови уларни таркибидаги каротиноидларни мавжудлиги билан белгиланади, чунки улар иссиқлик таъсирига чидамли бўлиб, улар ноннинг юмшоқ қисмининг рангини яхшилайди, яъни сарғиш тусли ранг беради. 

Калит сўзлар: кукун, ун, нонвойлик, клейковина, хамир, хосса, сифат, нон.

Хусусиятлари:

* Сабзи, қовоқ ва қизил ширин қалампир кукуни қÿшимчаларининг тайёр маҳсулот сифатига таъсири аниқланди.    

* Қўшимчалар қўлланилган тажриба намуналарида хом клейковина чиқиши ўртача 6,0-9,2 % (нисб.) га камайиши аниқланди

* Хамирнинг газтутиш қобилияти 8,7-17,4% га ошганлиги аниқланди.

Цитата келтириш: Г.З. Джахангирова, П.М. Турсунходжаев, Н.К.Айходжаева , Д.А. Гафурова. Паст нонвойлик хоссали ундан нон ишлаб чиқаришда ўсимлик қўшимчаларини қўллаш // Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б. 72-78.

Қабул қилинди: 28.10.2016; Рухсат берилди: 28.11.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

* * *

УДК 664.335.1

Б.Н.Аманов, К.Х.Мажидов

БУҒДОЙ МУРТАКЛАРИНИГ ОКСИЛЛАРИНИ ФУНКЦИОНАЛ ХОССАЛАРИ

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Бошқариладиган таркибли ва озуқавий хусусиятли оқсилли кенг миқёсдаги истеъмол маҳсулотларини ишлаб чиқариш мақсадида, мамлакатимизда етиштириладиган буғдой муртагларидан ҳақиқий фойдаланиш долзарб масаладир.

Ишнинг мақсади. Буғдой муртагларидан олинадиган полифункционал хусусиятли оқсил маҳсулотларини сифатини ва юқори биологик қийматини баҳолаш.

Методология. Самарали донли ашё ва оқсилларни ажратиш оптимал технологик шароитлари аниқланди. Булар тоифасига таркибида 47-49% оқсил миқдорини таъминловчи, гранулометрик ажратма қисмли, 196-670 мкм ўлчамли, ашёга нисбатан 60% оқсил чиқимини таъминловчи буғдой муртаглари киритилди.

Илмий янгилиги. Муртаглардан ажратиб олинадиган оқсил маҳсулотларини, казеин оқсилини ҳазм бўлувчи, таркибида 94% оқсил моддаси, шунингдек биологик қийматини “ўзгариш кўрсаткичи” – 55,5% хослиги аниқланди. Бундай оқсил моддалари таркибида алмашинмайдиган аминокислоталарнинг кўплилиги, унли оқсилли маҳсулотларнинг гранулометрик қисмлари, лизин, треонин, шунингдек валин ва лейцинга бойитилганлиги билан таснифланди.

Олинган натижалар. Сув боғланиш қобилияти бўйича муртаглардан олинадиган ун оқсиллари, мойсизлантирилган соя унига мос бўлиб, бу кўрсаткичлари бўйича бошқа оқсил маҳсулотларидан 1,3-5,3 маротаба юқори миқдорларга эга. Муртаглардан олинадиган оқсил маҳсулотлари юқори даражадаги мой боғлаш хусусиятига эга бўлиб, “мой-сув” туридаги эмульсияларни ҳосил қилиш қобилиятига эга. Бундай хусусиятлари билан бир қаторда, буғдой муртагларидан олинадиган оқсил маҳсулотлар “газ-сув” туридаги манбалар хусусиятлари билан баҳоланиб сирт таранглигини фаза ўзгариш чегараларида таъминлайди.

Калит сӳзлар: оқсил, буғдой муртаглари, бойитилган оқсил, функционал хусусиятлар, сифат, озуқавий қиймат.

Хусусиятлари:

* Буғдой муртагларидан олинган оқсил маҳсулотлари юқори биологик қийматига эга.

* Оқсилли қўшимчалар озиқ-овқат ашёларини сифатини яхшилайди.

Цитата келтириш: Б.Н.Аманов, К.Х.Мажидов.  Буғдой муртаклариниг оксилларини функционал хоссалари // Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б. 78-83.

Қабул қилинди: 20.10.2016; Рухсат берилди: 21.11.2016; Нашр этилди: 15.12.2016

* * *

УДК541.13., 661.185  

М.А. Мирзаахмедова, С.С. Хамраев, А.А. Алимов, Ф.М. Юсупов, Г.А. Байматова

СУВ НЕФЬТ ЭМУЛСИЯЛАРИНИ ДЕЭМУЛЬГАТОРЛАР ЁРДАМИДА СУВСИЗЛАНТИРИШ ВА ТУЗСИЗЛАНТИРИШ

ЎзР ФА УНКИ mmirzaahmedova@bk.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Сув нефьт эмульсиясига глицерин, ГМТА ва олеин кислотаси асосли деэмульгаторни(“КД”) қўшиш билан нефтни сувсизлантириш ва тузсизлантириш жараёни самарадорлигиниошириш мумкин. “КД” – карбоксилдеэмульгатори карбон кислотаси ва глицеринни ГМТА ни парчаланиш реакциясда хосил бўлувчи махсулотлар билан конденсация реакцияси натижасида олинган.

Мақсад: Сувнефт эмульсисини сувсизлантирирувчи ва тузсизлантирувчи деэмульгаторларни ўрганиш.

Махаллий ишлаб чиқариш яриммахсулотларини қўллаш,  махаллий нефтларни таркибидаги барқарор сув нефт эмульсиясини сувсизлантириш ва тузсизлантиришда қўлланувчи деэмульгаторларни импорт ўрнини босиш муаммосни хал қилади.

Услубият. Деэмульгаторлар ва дигидрат реагентларни синтез қилиш услубини ишлаб чиқиш бир қатор махаллий вазифалар (импорт ўрнини босиш, деэмульгаторларни олишни махаллийлаштирш технологиясини ишлаб чиқиш ва уларни тан нархинии пасайтириш) ни саноат синовларини ўтказиш ва технологияни тадбиқ қилиш вазифаларини хал қилади. Таклиф қилинаётган нефтларни сувсизлантирувчи ва тузсизлантирувчи  деэмульгаторларни янги синтез қилиш услуби Гармистон, Феруза ва Шеркент конлари намуналарида текшириб кўрилди. Деэмульсация, сувсизлантириш ва тузсизлантириш жараёни турли шароитларда ўтади ва турли услубларда амалга оширилади.

Нефт таркибида юқори дисперс эмульсия  холида бўлган озгина сув тиндириш холатидан ўтгандан сўнг мавжуд бўлган усуллар билан бутунлай тузсизлантриб бўлмайди. Деэмульсация, сувсизланитириш ва тузсизлантириш жараёни турли услубларда давом этади ва услублар орқали олиб борилади.

Илмий янгилиги. Ушбу таклиф этилаётган тажрибанинг янгилиги унинг турли конлардан (Гармистон,Феруза, шеркент ва х.к.) олинган нефтнинг юқори минераллашган сув дисперсияларини сувизлантириш ва тузсизланитришда деэмульгаторларни синтез қилишни  янги услубларини жорий қилиш.

Илк бор деэмульгаторлар ва нефтни дегидратлаш реагентларини синтез қилиш услубларини яратиш бир қатор махаллий вазифаларни (импорт ўрнини босиш, деэмульгаторларни махаллий олиш технологиясини яратиш ва уларни тан нархини пасайтириш) синов тажриба ва технолгияни ўзлаштириш кабиларни хал қилади.

Олинган маълумотлар: Деэмульгаторни тажриба синов натижалари кўрсатилган. Самарадорлиги бўйича КД ва ДГМФ деэмульгаторлари импорт қилинаётган Диссолвандан қолишмайди.

Калит сўзлар: сувсизлантириш, тузсизлантириш, деэмульсация, деэмульгациялаш, эмульсиялар

Хусусиятлари:

* Илк бор глицерин, ГМТА ва олеин кислотаси асосида деэмульгатор (“КД”) олинди.

* Нефтни сувсизлантириш ва тузсизлантиришга мўлжалланган

Цитата келтириш: М.А. Мирзаахмедова, С.С. Хамраев, А.А. Алимов, Ф.М. Юсупов, Г.А. Байматова. Сув нефьт эмулсияларини деэмульгаторлар ёрдамида сувсизлантириш ва тузсизлантириш  // Ӳзбекистон кимё журнали.-2017. -№1. –Б. 84-88.

Қабул қилинди: 15.03.2016; Рухсат берилди: 24.10.2016; Нашр этилди: 15.12.2016